Με αφορμή τo μέτρο περί κατάργησης του ΕΝΦΙΑ σε είκοσι οχτώ μικρά ακριτικά νησιά, μεταξύ των οποίων το Καστελόριζο, στις πρόσφατες εξαγγελίες του πρωθυπουργού στην ΔΕΘ, θα είχε σημασία η σκιαγράφηση μιας συνολικότερης αναπτυξιακής στρατηγικής με στόχο την ανάσχεση του τουρκικού αναθεωρητισμού στο Αιγαίο. Ένα εθνικό σχέδιο ανασυγκρότησης για τις ακριτικές μας περιοχές θα περιείχε πρωτίστως μέτρα αποτελεσματικότερης φύλαξης των συνόρων, πληθυσμιακής ενίσχυσης με κίνητρα μόνιμης εγκατάστασης γηγενών[1], καθώς και επανάκτηση βαθμίδων αυτάρκειας σε τοπική κλίμακα.
Είναι παράλογο το ότι ετοιμαζόμαστε για θερμό επεισόδιο στο σύμπλεγμα του Καστελόριζου όταν ένα νησί πεντακοσίων κατοίκων δεν διαθέτει φαρμακείο ή ότι επικαλούμαστε την οικονομική ανάπτυξη όταν σε πολλά από τα μικρά νησιά δεν υπάρχει καν παράρτημα τράπεζας, ή ότι ακόμα δεν έχει επιλυθεί ο τρόπος καταβολής του μεταφορικού ισοδύναμου για εμπορεύματα και καύσιμα.
Αυτό που κάνει τον Ερντογάν να ζητάει μετ’ επιτάσεως την αναθεώρηση της Συνθήκης της Λωζάννης και τη συνδιαχείριση του Αιγαίου δεν είναι μόνο ο δικός του εθνικιστικός παροξυσμός, είναι δυστυχώς και η απουσία της δικής μας εθνικής στρατηγικής ήπιας ανάσχεσης καθ’ όλη τη διάρκεια της μεταπολίτευσης. Ήδη από τη δεκαετία του ’80, με τις επιδοτήσεις για το ξερίζωμα των αμπελώνων και των παραδοσιακών ελαιόδεντρων ή με την ανεξέλεγκτη επέκταση των αιγοπροβάτων, εγκαταλείφθηκαν παραδοσιακές μέθοδοι παραγωγής τροφής και διαχείρισης των φυσικών πόρων, οδηγώντας στην απώλεια της διατροφικής αυτάρκειας. Μέσα σ’ αυτά τα χρόνια απαξιώθηκε η παραγωγή σιτηρών στην Πάρο, της σταφίδας Ικαρίας, του κριθαριού της Κύθνου, το οποίο κάλυπτε το σύνολο της παραγωγής της μπίρας Φιξ. Πάνω από 13.000 μικρά καΐκια –κοσμήματα της παραδοσιακής ναυπηγικής τέχνης– καταστράφηκαν προς όφελος των μεγάλων αλιευτικών σκαφών, που με την εντατική αλιεία περιόρισαν τα ιχθυοαποθέματα, αφήνοντας άνεργους χιλιάδες ψαράδες που αξιοποίησαν τις αποζημιώσεις τους φτιάχνοντας ενοικιαζόμενα δωμάτια. Την ίδια περίοδο, στα τουρκικά παράλια δημιουργούνταν έξι ναυπηγεία για την κατασκευή πολεμικών πλοίων με προοπτική επίσης την κατασκευή εμπορικών και μικρών παραδοσιακών καραβιών, εγκαινιάζοντας την έξοδο της Τουρκίας προς την θάλασσα, για να φτάσουμε σε τριάντα χρόνια στη «γαλάζια πατρίδα».
Μόλις πριν δεκαπέντε χρόνια εμπορικά καΐκια ταξίδευαν καθημερινά μεταξύ των μικρών νησιών ανταλλάσσοντας προϊόντα σε συνέχεια μιας παράδοσης αιώνων, όταν τα βυρσοδεψεία (ταμπάκικα) της Χίου και της Σάμου κάλυπταν σημαντικό μέρος των αναγκών του στρατού, η σαπωνοποιία μαζί με τα ελαιοτριβεία και τους αλευρόμυλους της Λέσβου αποτελούσαν παράδειγμα καθετοποίησης, η Σίφνος ήταν γνωστή για τους κεραμοποιούς της, η Τήνος διέθετε βιοτεχνική σχολή για την εκμάθηση της υφαντικής ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ στα θειωρυχεία της Μήλου, στα μεταλλεία σμυρίδας της Νάξου και σιδήρου στη Σέριφο αναπτύσσονταν σημαντικές μεταλλευτικές δραστηριότητες.
Στάθηκαν αρκετές μόλις μερικές δεκαετίας για να περάσουμε σ’ ένα μοντέλο τριτογενοποίησης εξάρτησης και παρασιτισμού. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011, στο Νότιο Αιγαίο οι εργαζόμενοι στον πρωτογενή τομέα ήταν μόλις το 5,6% των απασχολούμενων, στον δευτερογενή (μεταποίηση και κατασκευές) το 16,7% ενώ στις υπηρεσίες (περιλαμβανομένων των καταλυμάτων) το 77,8%! Σε σχέση με την ηλικιακή κατανομή, τα Ψαρά έχουν τον μεγαλύτερο δείκτη γήρανσης με 198 ηλικιωμένους ανά 100 παιδιά και ακολουθούν η Ικαρία και οι Φούρνοι με πάνω από 150 ηλικιωμένους ανά 100 παιδιά, ενώ ο μέσος όρος της περιφέρειας Βορείου Αιγαίου είναι 122 ηλικιωμένοι ανά 100 παιδιά. Σ’ αυτά τα πληθυσμιακά δεδομένα προστίθενται, κυρίως μετά το 2015, νεανικοί μουσουλμανικοί πληθυσμοί από Ασία και Αφρική, ενώ χιλιάδες μορφωμένοι νέοι έχουν ήδη φύγει στο εξωτερικό.
Η αντιστροφή αυτού του κλίματος παρακμής δεν θα επέλθει επιμένοντας στο μοντέλο του μαζικού τουρισμού των μεγάλων νησιών, που αποδεικνύεται πολύ ευάλωτο σε συνθήκες παγκόσμιων κρίσεων, όπως αυτή του κορωνοϊού. Ούτε από την άλλη μπορεί ν’ αποτελέσει βιώσιμη προοπτική το σχέδιο των «πράσινων νησιών», με τις τοποθετήσεις γιγαντιαίων ανεμογεννητριών σε νησίδες της Δωδεκανήσου και των Κυκλάδων. Ούτε βέβαια θα ενισχύσουν την τοπική οικονομία οι μπίζνες των ΜΚΟ και οι επιδοτήσεις για μόνιμη εγκατάσταση μεταναστών σε σπίτια και ξενοδοχεία.
Στον αντίποδα, μια πρόταση για ένα ενδογενές μοντέλο θα επιδίωκε μέσω τοπικών και περιφερειακών στρατηγικών την αναβίωση της πολυλειτουργικότητας, των συνεργειών και της υψηλής προστιθέμενης αξίας σε μικρή κλίμακα. Θα ενίσχυε εκσυγχρονίζοντας παραδοσιακούς κλάδους που αποτελούσαν συγκριτικό πλεονέκτημα στην ανάπτυξη των νησιών μας, όπως για παράδειγμα αυτόν της ναυπηγικής. Εδώ θα πρέπει να καταλογιστούν οι ευθύνες μερίδας των εφοπλιστών μας που αντί να ενισχύσουν τις ναυπηγοεπισκευαστικές ζώνες ή να χρηματοδοτήσουν την ίδρυση μιας εθνικής σχολής ναυτικής εκπαίδευσης στη Σύρο, επιλέγουν να επενδύουν στις σουρεαλιστικές αναπλάσεις του κέντρου της Αθήνας, στα εμπορικά κέντρα ή στα πεντάστερα ξενοδοχεία και στο καζίνο του Ελληνικού! Η κατασκευή ή η επιδιόρθωση καραβιών θα αποτελούσε –μεταξύ άλλων– όχημα για την τόνωση των εσωτερικών εμπορικών δικτύων στο Αιγαίο, αλλά και για την ενίσχυση εναλλακτικών μορφών τουρισμού όπως ο θαλάσσιος. Σε συνεργασία με διεθνείς οργανισμούς, όπως το Παγκόσμιο Κέντρο Κληρονομίας, πολιτιστικά και φυσικά κοιτάσματα της ελληνικής διαχρονίας στο Αιγαίο θα μπορούσαν ν’ αποτελέσουν εκπαιδευτικούς πόλους τεράστιας εμβέλειας, προσελκύοντας επισκέπτες και εκπαιδευόμενους απ’ όλον τον κόσμο. Στη γενέτειρα του Ιπποκράτη, στην Κω, θα έπρεπε να εδρεύει μια Διεθνής Ακαδημία Ιατρικής, η Αμοργός ν’ αποτελεί ερευνητικό κέντρο του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού, η Σύμη και η Νίσυρος να είναι πόλοι προσκυνητών στον Ταξιάρχη Πανορμίτη και στην Παναγία τη Σπηλιανή, η Κάλυμνος μεσογειακό κέντρο σπογγαλιείας, η Χίος σημαντικός κόμβος στον Δρόμο του Μεταξιού λόγω της μεγάλης παράδοσής της στην κατεργασία του μεταξιού και της μαστίχας κ.ο.κ.
Αντί να ξορκίζουμε το κακό, δηλαδή την εκδήλωση της επιθετικής ενέργειας της Τουρκίας, ή να τρέχουμε όταν αυτό συμβεί, είμαστε υποχρεωμένοι από την Ιστορία και τη Γεωγραφία να προβούμε άμεσα και συντονισμένα σε μετασχηματισμούς που δυστυχώς δεν κάναμε εδώ και σαράντα χρόνια, προκειμένου να έχουμε ελπίδες συλλογικής επιβίωσης στον αιώνα μας. Τα σύνορα και οι άνθρωποί τους αποτελούν την πρώτη εθνική προτεραιότητα.
[1] Ένα πακέτο κινήτρων θα αποτελούσαν π.χ. η απαλλαγή από κρατήσεις για το άνοιγμα νέων επιχειρήσεων, η κάλυψη των εξόδων εγκυμοσύνης και η επιδότηση κάθε νεογέννητου, η κρατική ενίσχυση της λειτουργίας καταστημάτων ειδών πρώτης ανάγκης, η άτοκη επιχορήγηση για την αγορά και επιδιόρθωση πρώτης κατοικίας, καθώς και η αγορά ή ενοικίαση αγροτικής γης, η μείωση του ΦΠΑ στην εστίαση, τις ιατρικές υπηρεσίες και στα καύσιμα, η καταβολή ελαχίστου εγγυημένου εισοδήματος και η ενεργοποίηση του ταμείου των μικροπιστώσεων για λειτουργία συνεταιριστικών επιχειρήσεων.