Για έναν πόλεμο που διεξάγεται στην γειτονιά σου- και μάλιστα με τόση βαρβαρότητα, άλλωστε ποιος πόλεμος δεν είναι βάρβαρος -τρία χρόνια τώρα, είναι τόσες και τόσες οι μικρές ή μεγάλες ιστορίες των ανθρώπων που σου προκαλούν την ανάγκη να μεταφέρεις τον καημό, την αυταπάρνηση, τον ηρωισμό, τον αλτρουισμό, την απελπισία, που κουβαλάνε και που δεν έχει αρχή και τέλος.
Σε τι πρωτοαναφερθείς; Από ποια χρονική στιγμή να το «πιάσεις»;
Στις πρώτες μέρες της ρωσικής εισβολής; Στα δύσκολα ενδιάμεσα ή τώρα που πλησιάζουμε να κλείσουμε την τριετία, και καθώς πλανάται η αμφιβολία για το είδος του «συμβιβασμού».
Κι έστω πως αρχίζεις να ζυγίζεις όσες μεμονωμένες ιστορίες ανθρώπων ή ιστορίες ομάδων σου προκάλεσαν εντύπωση, ποια είναι εκείνη η δίκαιη ζυγαριά που θα αφήσει απ’ έξω όλους κι όλες που έδωσαν ό,τι μπορούσαν ακόμη και την αυτοκτονία τους για να σώσουν τους στρατιώτες που διοικούσαν;
Ήταν μία κάποια 2 Οκτωβρίου, που ο αντισυνταγματάρχης Ihor Hryb, διοικητής του 186ου τάγματος που αναπτύχθηκε στο Donbas, επέλεξε να αυτοκτονήσει αντί να εκτελέσει εντολές που αναπόφευκτα θα οδηγούσαν στο θάνατο των ανεπαρκώς εξοπλισμένων και κακώς προετοιμασμένων ανδρών του ενάντια στις ρωσικές δυνάμεις.
Πέντε μέρες νωρίτερα, ο αντισυνταγματάρχης Ihor Hryb και οι στρατιώτες του τάγματος του είχαν λάβει διαταγές να φύγουν από την περιοχή Kherson στη νότια Ουκρανία για την περιοχή Donbas στα ανατολικά της χώρας:
«Έπρεπε να κρατήσουμε ένα χωριό με κάθε κόστος, ήταν χάος», εξήγησε ένας υπαξιωματικός του 186ου τάγματος, ο οποίος μίλησε ανώνυμα μετά την επιστροφή από την αποστολή, «Οι στρατιώτες είχαν αναπτυχθεί κατά τη διάρκεια της νύχτας σε άγνωστη περιοχή και το τάγμα ήταν ανεπαρκές και πολύ ανεπαρκώς εξοπλισμένο. Είχαμε μόνο πολυβόλα, αλλά όχι πυροβολικό ή τεθωρακισμένα για να εμποδίσουμε τη ρωσική προέλαση», συνέχισε ο Υπαξιωματικός. «Ο Ihor ήξερε τι σήμαινε αυτό, ότι όλοι θα πέθαιναν».
Στις 2 Οκτωβρίου, ο διοικητής του 186ου τάγματος έστειλε μια τελευταία σύσταση σε έναν βρόχο μηνυμάτων: «Λάβετε τις αποφάσεις σας, σώστε ζωές ανθρώπων». Εξαφανίστηκε την ίδια μέρα. Η είδηση του θανάτου του, υπό συνθήκες που παραμένουν επίσημα ασαφείς, διαδόθηκε γρήγορα στους στρατιώτες, οι οποίοι τελικά εγκατέλειψαν τις θέσεις τους την επόμενη μέρα. Για πολλούς, δεν υπήρχε αμφιβολία: Ο διοικητής τους είχε αυτοκτονήσει αφού αρνήθηκε να εκτελέσει εντολές.
Θα αναφερθώ στην Veronika Kozhushko (Βερόνικα Κοζούσκο): Τα τραγικά μαντάτα τα πληροφορήθηκα πρόσφατα.
Θα αναφερθώ στην Βερόνικα Κοζούσκο: Γιατί; Γιατί ήταν η προσωποποίηση του πολιτισμού.
Ήταν ο πολιτισμός αυτός καθαυτός.
Στο Χάρκοβο, που δέχεται καθημερινές επιθέσεις από τον ρωσικό στρατό, το Κέντρο Τέχνης Yermilov παρέχει μία απροσδόκητη ανάπαυλα και υποδέχεται συχνά-πυκνά τους κατοίκους για να δουν τις εκθέσεις του.
Στα εγκαίνια μιας έκθεσης τέχνης στο Yermoliv Centre, στις 29 Αυγούστου, παραβρέθηκε η 18χρονη καλλιτέχνης Veronika Kozhushko, γνωστή και ως Nika.
H Βερόνικα Κοζούσκο ήταν η καλλιτεχνική ψυχή της πολύπαθης αυτής πόλης.
Την επόμενη μέρα, η Ρωσία εκτόξευσε βόμβες διασποράς στο Χάρκοβο στις 30 Αυγούστου, σκοτώνοντας τουλάχιστον επτά ανθρώπους και τραυματίζοντας άλλους 90.
Ανάμεσα στους νεκρούς και η Βερόνικα Κοζούσκο. Χτυπήθηκε σε ένα πάρκο, 50 μέτρα από το επίκεντρο της έκρηξης. Πέθανε στο νοσοκομείο από τα τραύματά της. Ο θάνατός της υπογράμμισε τον απολογισμό της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία στη νέα γενιά πολιτιστικών μορφών.
Πάνω από 100 Ουκρανοί καλλιτέχνες έχουν σκοτωθεί από το 2022.
Με τον θάνατο της Κοζούσκο, η Ουκρανία όχι μόνο έχασε έναν ακόμη καλλιτέχνη, αλλά έναν που βρισκόταν μόλις στην αρχή της ζωής και της καριέρας της.
Όταν μαθεύτηκε το κακό, κόσμος που την γνώρισε, που την συναναστράφηκε, σαν να ήταν λουλούδια που αφήσαν στην μνήμη της, ήταν όσα ειπώθηκαν για την Nika:
«Καμία εκδήλωση στο Μουσείο Λογοτεχνίας του Χάρκοβο δεν πέρασε χωρίς τη Nika».
Ήταν παρούσα σε διάφορες εκθέσεις, παραστάσεις και λογοτεχνικές εκδηλώσεις στο Χάρκοβο:
«Προσφερόταν εθελοντικά σε εκδηλώσεις, ζωγράφιζε, κινηματογραφούσε και απλώς απολάμβανε την παρουσία της στο μουσείο — απορροφώντας ό,τι συνέβαινε, προσθέτοντας χρώμα με την παρουσία της και μεταμορφώνοντας τις εντυπώσεις της σε τέχνη».
Ο κήπος του Μουσείου Λογοτεχνίας του Χάρκοβο, ο οποίος περιβάλλεται από σκίτσα διάσημων συγγραφέων όχι μόνο από την πόλη αλλά από όλη την Ουκρανία, ήταν συχνά αγαπημένος τόπος συνάντησης της ίδιας και των φίλων της. Η ίδια και οι συνομήλικοί της είναι μέρος μιας γενιάς που έχει ενηλικιωθεί κατά την επανάσταση του EuroMaidan της Ουκρανίας, την προσάρτηση της χερσονήσου της Κριμαίας από τη Ρωσία, την εισβολή της Ρωσίας στις περιφέρειες του Ντόνετσκ και του Λουχάνσκ το 2014 και την έναρξη του πλήρους πολέμου το 2022.
Η γραφή της ήταν εν μέρει εμπνευσμένη από τους ποιητές της Εκτελεσμένης Αναγέννησης, μιας γενιάς Ουκρανών καλλιτεχνών από τις δεκαετίες του 1920 και του ’30, πολλοί από τους οποίους ζούσαν στο κτίριο Slovo στο Χάρκοβο. Φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν και σκοτώθηκαν από τη σοβιετική μυστική αστυνομία κατά τη διάρκεια των εκκαθαρίσεων του Στάλιν.
Η σημασία του αγώνα της Ουκρανίας για την υπεράσπιση της κυριαρχίας της έναντι της ρωσικής επιθετικότητας εμφανίζεται έντονα στο έργο της, εικαστικό και συγγραφικό:
«Η εστίαση στην τέχνη της ακόμη περισσότερο μετά την έναρξη του πολέμου πλήρους κλίμακας της επέτρεψε να δείξει στους ανθρώπους τι την απασχολούσε», «Είχε το ταλέντο να παρατηρεί και να σκιαγραφεί ό,τι μπορεί να φαινόταν στους άλλους σαν τυχαία ή ασήμαντα πράγματα και να τους δίνει ένα ιδιαίτερο νόημα», «Πραγματικά θαύμαζα πώς ένιωθε η Nika τον κόσμο γύρω της και παρατήρησα λεπτομέρειες. Απορρόφησε βαθιά τα πάντα μέσα από τον εαυτό της και το εξέφρασε στην τέχνη της».
«Δημιουργούσε πάντα τέχνη όποτε είχε μια στιγμή», «Δημιουργούσε τη σύγχρονη ουκρανική κουλτούρα και ήταν για μένα ένα ζωντανό παράδειγμα τέχνης σε ανθρώπινη μορφή». «Ήταν η ίδια η κουλτούρα».
«Η Nika σχεδίαζε από την παιδική της ηλικία, αλλά με την έναρξη της εισβολής σε πλήρη κλίμακα, άρχισε να επικεντρώνεται ακόμη περισσότερο σε αυτό», «Ένιωθε μια συγκεκριμένη ανάγκη να συνεισφέρει στη δημιουργία της σύγχρονης ουκρανικής τέχνης, την οποία είχε αγαπήσει τόσο πολύ».
«Αν και ήταν τόσο νέα, βρισκόταν παντού — προσπαθούσε για γνώση, για τη μελέτη της ουκρανικής κουλτούρας. Ήταν η ίδια ο πολιτισμός . Συναισθηματική, πολύ ειλικρινής, δημιουργική. Η Nika ήταν το μπουμπούκι ενός δυνατού λουλουδιού που έμελλε να ανθίσει με πλήρη δύναμη»
Ήταν πραγματική αντικομφορμίστρια ακόμη και κατά τη διάρκεια των σχολικών της ημερών:
Κάποτε ο δήμαρχος του Χάρκοβο επρόκειτο να επισκεφθεί το σχολείο της Κοζούσκο και οι μαθητές και οι δάσκαλοι υποτίθεται ότι θα έπρεπε τον ευχαριστήσουν για τις ανακαινίσεις που είχαν γίνει στο σχολικό κτίριο.
Η διευθύντρια παρακάλεσε την Κοζούσκο να μην έρθει εκείνη την ημέρα, αλλά εκείνη πήγε και «τάραξε τα νερά»:
Όχι μόνο εμφανίστηκε, αλλά έσπασε και τον σχολικό ενδυματολογικό κώδικα φορώντας ένα βισιβάνκα, ένα παραδοσιακό ουκρανικό κεντημένο πουκάμισο, και ρώτησε τον δήμαρχο τι θα μπορούσε να θεωρηθεί ως «άβολη» ερώτηση:
«Είχε επίγνωση της ελευθερίας της σε κάθε αναπνοή» και «Ενσάρκωνε ένα μείγμα ευγένειας και επαναστατικότητας, ρομαντισμού και ειρωνικής άποψης για τον κόσμο, με αιχμηρή διάνοια και αυθεντικότητα».
Ήταν παθιασμένη με τη συγγραφή ποίησης. Σε ένα ποίημα για το οποίο ήταν ιδιαίτερα περήφανη, έγραφε:
«Τα πιο πικρά ποιήματα είναι για τον Θεό.
Μυρίζουν απόγνωση, λιβάνι και θλίψη.
Ο Παντοδύναμος αναφέρεται
Μόνο σαν απουσία.
Ο αθεϊσμός ξυπνάει
Μόνο σε ευσεβείς Καθολικούς.
Σήκωσε το σταυρό,
Στα παραμορφωμένα χέρια πόδια,
Γράψε πώς θα καταλήξεις στην κόλαση.
Και αρκεί να διαγράφεις σημάδια,
Για να πάθεις αιμορροφιλία.
Ο Θεός ακουμπάει στα τραύματα
Μόνο στις άδειες σελίδες της Βίβλου».
Στις 30 Αυγούστου, καθόταν στο πάρκο ονειρευόταν, ζωγράφιζε και σχεδίαζε. Μια ώρα πριν από το θάνατό της, εκεί στο πάρκο από θραύσματα βόμβας διασποράς, 50 μέτρα απόσταση από το επίκεντρο της έκρηξης, έστειλε στον Serhiy Zhadan, έναν εξέχοντα Ουκρανό συγγραφέα το νέο της σχέδιο.
Δηλαδή το τελευταίο της σχέδιο.
Για όσους γνώριζαν και αγάπησαν την Βερόνικα Κοζούσκο, είναι οδυνηρό να συνειδητοποιήσουν ότι έχει γίνει μέρος της «νέας Εκτελεσμένης Αναγέννησης» των Ουκρανών καλλιτεχνών που χάθηκαν στον πόλεμο της Ρωσίας:
Η πολιτιστική κοινότητα του Χάρκοβο «έχει διαφορετικό επίπεδο κατανόησης και συναισθήματος ο ένας για τον άλλον» και « Σε μια τόσο σφιχτή κοινότητα, ο θάνατός της μοιάζει τώρα «σαν να έχει καταστραφεί ένα άτομο στο μόριό μας».
Η Κοζούσκο ήταν παράδειγμα προς μίμηση όχι μόνο για τους συνομηλίκους της αλλά και για τους Ουκρανούς όλων των γενεών:
«Μπορεί να ακούγεται παράδοξο, αλλά δεν μπορούσα να της μάθω τίποτα, παρόλο που είμαι πολύ μεγαλύτερη. Ήταν αυτή που με δίδαξε, χωρίς καν να το καταλάβω»,
«Την κοίταξα και σκέφτηκα τι θα μπορούσα να γίνω, αλλά δεν το έκανα, γιατί ήμουν παιδί της σοβιετικής εποχής. Εκείνη, γεννημένη σε μια ελεύθερη χώρα, και το γνώριζε με κάθε ανάσα, ήταν εντελώς διαφορετική: ένιωθε σαν να της είχε ενσταλάξει η εθνική της συνείδηση πριν από τη γέννησή της».
Μια εβδομάδα πριν φύγει απ’ τη ζωή, την 24η Αυγούστου ημέρα εθνικού εορτασμού καθώς η Ουκρανία γιορτάζει τούτη την ημέρα, την επέτειο της ανεξαρτησίας της από τη Σοβιετική Ένωση (ΕΣΣΔ) είχε η ίδια αφηγηθεί :
«Το 24 ήταν πάντα μια σημαντική ημερομηνία και γιορτή για μένα, ακόμη και ως παιδί όταν δεν είχα κατανοήσει πλήρως τη σημασία αυτών των αριθμών».
«Αλλά τώρα, έχοντας πλήρη κατανόηση της ιστορίας μας - τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος - είμαι ευγνώμων που γεννήθηκα σε αυτή τη χώρα και ευχαριστώ όλους εκείνους που την έκαναν ανεξάρτητη σήμερα».
«Ενδιαφέρομαι για τον πολιτισμό και την ιστορία της χώρας μου και στο μέλλον θέλω να αναπτύξω τον πολιτισμό της Ουκρανίας και να το πω σε όλο τον κόσμο» και «Αυτό το πάθος προέκυψε μέσα μου χάρη στην οικογένειά μου, που πάντα μοιραζόταν μαζί μου ιστορίες για τις δοκιμασίες που πέρασαν οι πρόγονοί μας ως αποτέλεσμα των Παγκοσμίων Πολέμων, του Χολοντόμορ και της Σοβιετικής Ένωσης».
Σαν υστερόγραφο το ποίημα για το οποίο ήταν ιδιαίτερα υπερήφανη, αυτό που ξεκινάει «Τα πιο πικρά ποιήματα είναι για τον Θεό. Μυρίζουν απόγνωση, λιβάνι και θλίψη» και μοιάζει να τελειώνει με την αφήγηση πως «Ο Θεός ακουμπάει στα τραύματα. Μόνο στις άδειες σελίδες της Βίβλου»:
«Τα πιο πικρά ποιήματα είναι για τον Θεό.
Μυρίζουν απόγνωση, λιβάνι και θλίψη.
Ο Παντοδύναμος αναφέρεται
Μόνο σαν απουσία.
Ο αθεϊσμός ξυπνάει
Μόνο σε ευσεβείς Καθολικούς.
Σήκωσε το σταυρό,
Στα παραμορφωμένα χέρια πόδια,
Γράψε πώς θα καταλήξεις στην κόλαση.
Και αρκεί να διαγράφεις σημάδια,
Για να πάθεις αιμορροφιλία.
Ο Θεός ακουμπάει στα τραύματα
Μόνο στις άδειες σελίδες της Βίβλου».
Στην Veronika Kozhushko, με θλίψη και σεβασμό.
Μιχάλης Κονιόρδος, εκπαιδευτικός, https://www.core-econ.org/