Ο Γιάννης Μαρκόπουλος, ένας από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους Έλληνες συνθέτες απεβίωσε σε ηλικία 84 ετών. Την Παρασκευή 5 Μαΐου κρίθηκε αναγκαία η εισαγωγή του στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας του Γενικού Νοσοκομείου Αθηνών «Αλεξάνδρα», μετά από επιπλοκές που παρουσιάστηκαν ύστερα από εγχείρηση στη οποία υποβλήθηκε για την αντιμετώπιση του καρκίνου με τον οποίο έδινε μάχη τον τελευταίο χρόνο.
Ο δημιουργός, το έργο του οποίου εκτείνεται σε έξι δεκαετίες, από το έντεχνο τραγούδι και τη συμφωνική μουσική έως τις συνθέσεις για το σινεμά, το θέατρο, αλλά και την όπερα, αφήνει παρακαταθήκη τραγούδια που έγραψαν ιστορία, όπως «Οι Οχτροί», «Τα Λόγια και τα Χρόνια», «Χίλια Μύρια Κύματα», «Μαλαματένια Λόγια», «Λένγκω», «Κάτω στης Μαργαρίτας τ’ Αλωνάκι», «Ζάβαρα κάτρα νέμια», «Παραπονεμένα Λόγια», «Το καφενείον Η Ελλάς», «Μιλώ για τα παιδιά μου», τραγούδια που ερμήνευσαν μεγάλες φωνές, όπως μεταξύ άλλων, ο Νίκος Ξυλούρης, η Μαρία Δημητριάδη, ο Γιώργος Νταλάρας, η Βίκυ Μοσχολιού, η Χάρις Αλεξίου, ο Λάκης Χαλκιάς, ο Χαράλαμπος Γαργανουράκης, η σύζυγος του συνθέτη, τραγουδίστρια Βασιλική Λαβίνα.
Ο Γιάννης Μαρκόπουλος γεννήθηκε το 1939 στο Ηράκλειο Κρήτης. Πατέρας του ήταν ο δικηγόρος Γιώργος Μαρκόπουλος, πρώην νομάρχης Λασιθίου και μητέρα του η σφακιανής καταγωγής Ειρήνη Αεράκη.
Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στην Ιεράπετρα. Στο ωδείο της πόλης έλαβε τα πρώτα μαθήματα στη θεωρία, στο βιολί και στο κλαρίνο. Οι πρώτες επιρροές του προέρχονταν από την τοπική μουσική με τους γρήγορους χορούς και τα επαναλαμβανόμενα μικρά μοτίβα, από τη κλασική μουσική, καθώς και από τη μουσική της ευρύτερης ανατολικής Μεσογείου και ιδιαίτερα της Αιγύπτου.
Το 1956, σε ηλικία 17 ετών, έρχεται στην Αθήνα και συνεχίζει τις μουσικές σπουδές του στο Ωδείο Αθηνών με τον Γεώργιο Σκλάβο (σύνθεση), τον Μιχάλη Βούρτση (αρμονία) και ταυτόχρονα στο Ωδείο του Πειραϊκού Συνδέσμου με τον Ιωσήφ Μπουστίντουι (βιολί). «… Και τα βράδια, γνωριμία με τον Τσιτσάνη. Και ποιος δεν θυμάται του Βαμβακάρη το στέκι όπου ιερουργούσε και περνούσε το δημοτικό τραγούδι στο λαϊκό τραγούδι… Μεταμόρφωνε τον μπάλο σε χασάπικο».
Εκείνη την εποχή συναντά τον Νίκο Κούνδουρο -ο οποίος τον υποδέχτηκε όταν έφτασε με το πλοίο από την Κρήτη στον Πειραιά- με την οικογένεια του οποίου υπήρχε μακρινή συγγένεια.
Όπως έλεγε ο Γιάννης Μαρκόπουλος στην εκπομπή της ΕΡΤ «Μονόγραμμα», ο Κούνδουρος «με βάζει σε ένα κλίμα τελείως νέο και γνωρίζω πολλούς άρχοντες της τέχνης σε όλες τις μορφές της. Στην Αθήνα γνώρισα τον Οδυσσέα Ελύτη και αργότερα τους ποιητές Νίκο Καρούζο, Μανώλη Αναγνωστάκη. Στην Αθήνα γνώρισα τον Μίκη Θεοδωράκη, τον Μάνο Χατζιδάκι, και για ένα μεγάλο διάστημα κάναμε παρέα όλοι οι νεότεροι, ο Σταύρος Ξαρχάκος, ο Διονύσης Σαββόπουλος, ο Χρήστος Λεοντής…».
Ερχόμενος στην Αθήνα φέρνει μαζί του εφηβικές συνθέσεις που έγραψε στην πατρική γη, μελωδίες που αργότερα έγιναν τραγούδια με μεγάλη επιτυχία, όπως τα Πέρα από τη θάλασσα, Γκρεμισμένα σπίτια, Μαλαματένια λόγια. «Θυμάμαι ότι έντεκα χρονών έγραψα αυτή τη μελωδία που υπάρχει αργότερα στη Θητεία, τα Μαλαματένια Λόγια», είχε πει.
Αρχίζει σπουδές στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, αλλά μετά από δύο - τρία χρόνια τις εγκαταλείπει για να αφοσιωθεί στη μουσική.
Έρχεται σε επαφή με τα στοιχεία της σύγχρονης μουσικής και των παραδοσιακών τραγουδιών του ελλαδικού και μεσογειακού χώρου, που του προσφέρουν στοιχεία για τη διαμόρφωση του προσωπικού του ύφους.
Το 1967 στο Λονδίνο εμπλουτίζει τις γνώσεις του με την αγγλίδα συνθέτρια Elisabeth Lutyens, ενώ η φιλία του με το Γιάννη Χρήστου παίζει ένα σημαντικό ρόλο στη βαθύτερη γνωριμία του με τις πλέον πρωτοποριακές μουσικές μορφές.
Στο Λονδίνο συνθέτει τον Ήλιο τον πρώτο, σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη, και τη μουσική τελετή Ιδού ο Νυμφίος, σε κείμενα δικά του, για δυο χορωδίες, συμφωνική ορχήστρα, τραγουδίστρια και δώδεκα ηθοποιούς. Όπως είχε πει σε συνέντευξη του στον Αντώνη Μποσκοΐτη για τη Lifo «Σε όλη μου τη ζωή δεν μελοποίησα αλλά προσέγγισα τους ποιητές».
Την ίδια περίοδο συνθέτει τα Τρία σκίτσα για χορό, τους Χρησμούς για συμφωνική ορχήστρα και τους πρώτους Πυρρίχιους Α, Β, Γ, Δ για ορχήστρα εγχόρδων που πρωτοπαίχτηκαν τον Οκτώβριο του 1968 από την αγγλική ορχήστρα Concertante στο Queen Elizabeth Hall στο Λονδίνο. Το κοινό καταχειροκρότησε τον νέο συνθέτη. Ο μουσικοκριτικός της Daily Telegraph (23/10/68) τον υποδέχεται με ενθουσιασμό σημειώνοντας ότι, «το αρχαίο άρωμα της Ελλάδος δεν χάθηκε».
Τον ίδιο χρόνο του αναθέτουν τη μουσική για την Τρικυμία του Σαίξπηρ, που ανέβηκε από το Εθνικό Θέατρο Αγγλίας, με πρωταγωνιστή τον Sir John Clemens σε σκηνοθεσία David Jones.
Συνέθεσε μουσική για το θέατρο -Μήδεια και Pήσos του Ευριπίδη, Λυσιστράτη, Εκκλησιάζουσες και Θεσμοφοριάζουσες του Αριστοφάνη, Επιτρέποντες του Μενάνδρου-, συνεργαζόμενος με το Εθνικό Θέατρο, το Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν, το Αμφιθέατρο του Σπύρου Ευαγγελάτου και με τους σκηνοθέτες Μίνωα Βολονάκη και Λεωνίδα Τριβιζά.
Έγραψε μουσική για ταινίες όπως, Μικρές Αφροδίτες (Βραβεία Μουσικής Θεσσαλονίκης και Βερολίνου) Vortex και Byron του Νίκου Κούνδουρου, Κραυγή γυναικών και Πρόβα του Ζιλ Ντασέν, Beloved του Γιώργου Κοσμάτου, Φόβος του Κώστα Μανουσάκη, Επιχείρηση Απόλλων του Γιώργου Σκαλενάκη, Η Μοίρα ενός αθώου του Γρηγόρη Γρηγορίου (Βραβείο Μουσικής Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης).
Από νωρίς άνοιξε τον προσωπικό του δρόμο στην ελληνική μουσική, προτείνοντας με έμφαση «Επιστροφή στις Ρίζες», πρόταση που έλαβε τις διαστάσεις κινήματος τέχνης.
Ιδρύει ένα ορχηστρικό σχήμα που δεν εξαιρεί τα ελληνικά τοπικά όργανα. Έτσι το πιάνο συνδυάστηκε για πρώτη φορά με τη λύρα, όπως σημειώνει ο μουσικολόγος Αλέξανδρος Στουπάκης, κομίζοντας στην έντεχνη μουσική δημιουργία «μια ισχυρότατη ανανέωση, προικίζοντας την με ένα τελείως ξεχωριστό ήχο».
Είναι η περίοδος που κυκλοφορεί το εμβληματικό Χρονικό (1969), δίσκο με τον οποίο ο συνθέτης εγκαινιάζει επισήμως τη συνεργασία του με τον Νίκο Ξυλούρη -είχαν συνεργαστεί το 1962 σε δύο ριζίτικα- (στον δίσκο τραγουδούν ο Ξυλούρης, η Μαρία Δημητριάδη και ο ίδιος ο συνθέτης).
Αργότερα ακολουθούν η Ιθαγένεια (1971), ο Στρατής Θαλασσινός (1973), η Θητεία (1974), οι Μετανάστες (1974), ο Θεσσαλικός κύκλος (1975), τα Ανεξάρτητα (1976).
Πολλά τραγούδια του έχουν δικούς του στίχους. Ανάμεσα τους το Ζάβαρα κάτρα νέμια και η Ελλάδα -Λέγκω. Συγχρόνως δίνει μουσικές παραστάσεις στις μπουάτ «Λήδρα» και «Κύτταρο».
Επιλέγει νέους τραγουδιστές, άγνωστους στο ευρύ κοινό, από το χώρο της παραδοσιακής αλλά και της έντεχνης μουσικής, τους οποίους δίδαξε, για να ερμηνεύσουν τα έργα του.
Το 1967 έρχεται η δικτατορία. Τα τραγούδια του Μαρκόπουλου κατεβαίνουν στα συλλαλητήρια. Σημαντικό ρόλο παίζουν τα Ριζίτικα, έτσι όπως τα έχει διασκευάσει και ενορχηστρώσει ο συνθέτης, ώστε να αποτελέσουν μια ενιαία μορφή διήγησης. Ιδιαίτερα το τραγούδι Πότε θα κάνει ξαστεριά ενώνει τις φωνές των φοιτητών.
Το 1973 ο Γιάννης Μαρκόπουλος αρχίζει να συνθέτει τη λαϊκή λειτουργία Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, σε ποίηση Διονυσίου Σολωμού (1798 - 1857), με πηγή έμπνευσης τους αγώνες της νεολαίας στα δύσκολα χρόνια της χούντας. Το έργο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο γήπεδο της Λεωφόρου Αλεξάνδρας ενώπιον 22.000 θεατών. Ο Άγγλος μουσικολόγος Peter Clayton με την ευκαιρία της συναυλίας των Ελεύθερων Πολιορκημένων στο Λονδίνο έγραψε στη Sunday Telegraph ότι «ο συνθέτης είναι προικισμένος με δημιουργική φαντασία και σπάνια ποιότητα μελωδίας». Το 1976 συνθέτει το μουσικό θέμα για την τηλεοπτική σειρά του B.B.C Ποιος πληρώνει τον Βαρκάρη, το οποίο μπήκε στη κορυφή των αγγλικών chart και ο συνθέτης γίνεται διεθνώς γνωστός.
Ο Γιάννης Μαρκόπουλος με το έργο του σηματοδοτεί το μουσικό τοπίο της δεκαετίας του ’70.
Στη δεκαετία του ’80 αρχίζει η περίοδος με αναζητήσεις πιο σύνθετες έτσι όπως αυτές εκφράζονται στα έργα Σειρήνες (1983) Φίλοι που φεύγουν (1988) Κονσέρτο - Ραψωδία για λύρα και ορχήστρα (1987). Παράλληλα, ιδρύει την ορχήστρα Παλίντονος Αρμονία με την οποία πραγματοποιεί συναυλίες με μεγάλη επιτυχία στην Ελλάδα, σε πόλεις της Ευρώπης, του Καναδά, των ΗΠΑ και της Αυστραλίας.
Το 1983 του ανατίθεται ο σχεδιασμός του τελετουργικού της έναρξης των Πανευρωπαϊκών Αγώνων στην Αθήνα. Συνθέτει τον ύμνο Θέλουμε Ειρήνη, που μεταδίδεται τηλεοπτικά σε πολλές χώρες του κόσμου.
Το 1994 συνθέτει τη Λειτουργία του Ορφέα, σε αρχαία ορφικά ποιήματα, έργο που παρουσίασε στη Βιένη, τις Βρυξέλλες, το Παρίσι, το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και σε άλλες πρωτεύουσες του κόσμου. Στη Λειτουργία του Ορφέα ο Μαρκόπουλος επεκτείνει τη μουσική του ιδεολογία, δίνοντας πρωτεύοντα ρόλο σε μονωδό ερμηνευτή που μαζί με δυο τραγουδιστές, αφηγητή, χορωδία και ορχήστρα, στοιχειοθετεί μια προχωρημένη μορφή λειτουργίας που απευθύνεται φιλοσοφικά στο αίτημα του επαναπροσδιορι¬σμού της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση. Αυτή η κατάθεση του συνθέτη τον φέρνει σε νέα επαφή με πρωτοποριακές καλλιτεχνικές συντροφιές της Ευρώπης. Ο καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Σορβόνης Pierre Brunel προλογίζοντας το έργο σε συναυλία στους Δελφούς, το χαρακτήρισε υπέροχο στο πολιτιστικό γίγνεσθαι της Ευρώπης σήμερα, που περικλείει μέσα τoυ, αναγκαίες επανασυνδέσεις μας με τη μήτρα του δυτικού πολιτισμού.
Το 1995 συνθέτει την Ανα-γέννηση, Κρήτη ανάμεσα σε Βενετιά και Πόλη, μουσικό ταξίδι σε τέσσερις ενότητες, παραγγελία του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών.
Ανάμεσα στα έργα που συνέθεσε από το 1993 είναι, Μητρώα και Ανταύγειες για ορχηστικά σύνολα, Σχήματα σε κίνηση κονσέρτο για πιάνο, τον κύκλο τραγουδιών Αθέατος σφυγμός, τους 24 Πυρρίχιους χορούς (2000) για συμφωνική ορχήστρα. Το Τραγούδι του Αχιλλέα κοσμική καντάτα, τη Συμφωνία της Ίασης, την όπερα Ερωτόκριτος και Αρετή βασισμένη στο ερωτικό ποίημα του Βιτσέντζου Κορνάρου (1553 - 1613), Ερωτόκριτος.
Το 2004 συνέθεσε το Ταχύτατος Λούης, έργο για τον πρώτο Μαραθωνοδρόμο των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896, Σπύρο Λούη, παραγγελία του Δήμου Αμαρουσίου. Τον Απρίλη του 2005 ολοκλήρωσε τη σύνθεση του έργου Ο Νόμος της Θαλπωρής με θέμα τον άνθρωπο που από την εποχή της συνειδητής ύπαρξης του στη γη, με την εκπνοή του, παράγει ήχους, τραγούδι, μουσική. Μια σύγχρονη λειτουργία (σε φόρμα ορατόριου) για δυο φωνές, μεικτή χορωδία, ορχήστρα χάλκινων και ξύλινων πνευστών οργάνων και μπαλέτο. Ο Γιάννης Μαρκόπουλος βάσισε τη σύνθεση του σε λιμπρέτο που δημιούργησε, γράφοντας ο ίδιος τους στίχους των τραγουδιών και των χορικών, που διακλαδώνουν μουσικό αυτό έργο, το οποίο παρουσιάστηκε το Σεπτέμβριο του 2005 στο Βέλγιο. Το έργο ανέθεσε στο συνθέτη η περιφέρεια της Φλάνδρας του Βελγίου.
Το 2022, ο συνθέτης γιόρτασε τα 60 χρόνια του στη μουσική με μία μεγάλη συναυλία – αφιέρωμα στο Ηρώδειο, την οποία παρακολούθησε από την πρώτη σειρά, φανερά εξασθενημένος, -δεν ανέβηκε στο πόντιουμ- με το κοινό να τον αποθεώνει.
Λίγους μήνες αργότερα, τον περασμένο Ιανουάριο, κυκλοφόρησε ο δίσκος του Παύλου Παυλίδη «Πέρα από τη θάλασσα», που επανασυστήνει το σύμπαν του Μαρκόπουλου μέσα από δώδεκα εμβληματικά τραγούδια του συνθέτη -μεταξύ των οποίων τα «Μαλαματένια λόγια» (στίχοι Μάνος Ελευθερίου), το «Κάτω στης Μαργαρίτας τ’ αλωνάκι» (ποίηση Οδυσσέας Ελύτης), «Τα λόγια και τα χρόνια» (στίχοι Μάνος Ελευθερίου)-, με ηλεκτρικούς ήχους και synth, λούπες και πολυφωνίες και κυρίως, με το βλέμμα στο μέλλον. Η ιδέα για την απρόσμενη αυτή καλλιτεχνική συνάντηση ήταν του Γιάννη Μαρκόπουλου, καθώς ήδη από το 2019, η μοναχοκόρη του, Λένγκα, είχε μεταφέρει στον Παυλίδη την επιθυμία του συνθέτη να διασκευάσει τραγούδια του.