«Ό,τι συμβαίνει στην Μέση Ανατολή, δεν μένει ποτέ στη Μέση Ανατολή» λέει η παραλλαγή του γνωστού τσιτάτου και είναι ίσως η πιο αντιπροσωπευτική ρήση για όσα συμβαίνουν, έπειτα από την απόφαση του Αμερικανού Προέδρου να αναγνωρισθεί η Ιερουσαλήμ από τις ΗΠΑ ως πρωτεύουσα του Ισραήλ. Ο Τραμπ υλοποιεί την προεκλογική δέσμευση του για μεταφορά της πρεσβείας των ΗΠΑ από το Τελ Αβίβ στην Ιερουσαλήμ. Η απόφαση αυτή δεν είναι απλή. Πρόκειται για μια κατεξοχήν «game changer» εξέλιξη και για την αραβοισραηλινή διένεξη και για τις διεθνείς σχέσεις.
Ωστόσο, πρόκειται για μια απόφαση που εντάσσεται στο γνωστό «αποκαλυπτικό σχήμα» ερμηνείας του κόσμου, με το οποίο ο Αμερικανός Πρόεδρος κέρδισε τις εκλογές, ερχόμενος και σε αυτήν την περίπτωση «να δώσει τέλος» σε ένα διαχρονικό αδιέξοδο. Στο διάγγελμα του είπε ότι ενώ και οι άλλοι πρόεδροι των ΗΠΑ επιθυμούσαν να κάνουν το ίδιο, μόνος αυτός τελικά το τόλμησε, επιβάλλοντας μια νέα πραγματικότητα. Άλλο βέβαια αν αυτή ενδέχεται να τινάξει στον αέρα όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Ας σταθούμε, όμως, στο εξής: Πολλοί θα προσπαθήσουν να εντάξουν την απόφαση αυτή σε μια αναθεωρητική και ριζοσπαστική προσέγγιση της ειρηνευτικής διαδικασίας. Θα μιλήσουν για σχέδιο. Πιστεύω ότι τα πράγματα είναι πιο απλά και η αλήθεια πιο κοντά σε ό,τι ακριβώς ισχυρίζεται ο Τραμπ. Δεν υπάρχει κάποια στρατηγική. Το έκανε γιατί είπε ότι θα το κάνει.
“Πολλοί θα μιλήσουν για σχέδιο. Πιστεύω ότι τα πράγματα είναι πιο απλά και η αλήθεια πιο κοντά σε ό,τι ακριβώς ισχυρίζεται ο Τραμπ. Δεν υπάρχει κάποια στρατηγική. Το έκανε γιατί είπε ότι θα το κάνει.”
Κατ΄αρχήν το Ισραήλ σίγουρα δεν μπορούσε παρά να χαιρετίσει μια τόσο μεγάλη απόφαση από την πλευρά των ΗΠΑ. Από την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ το 1948 (σ.σ. η Σοβιετική Ένωση ήταν η πρώτη χώρα που αναγνώρισε το κράτος του Ισραήλ), οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι η πρώτη χώρα που αναγνωρίζει την Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσα του. Ο πρωθυπουργός Μπενιαμίν Νετανιάχου με διάγγελμα εξήγησε ότι πρόκειται για ιστορική ημέρα, καλώντας και άλλες χώρες να ακολουθήσουν την απόφαση των ΗΠΑ, μεταφέροντας τις πρεσβείες τους στην Ιερουσαλήμ. Ο ισραηλινός πρόεδρος Ρεουβέν Ρίβλιν μίλησε για ένα μεγάλο βήμα, το οποίο δεν πρόκειται να εμποδίσει την ειρηνευτική διαδικασία για όσους επιδιώκουν πραγματικά την ειρήνη. Η μεταφορά της πρεσβείας των ΗΠΑ θα ισχυροποιήσει διεθνώς το στάτους της Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσα του Ισραήλ και πιθανόν θα ήταν λάθος να εναντιωνόταν σε μια τέτοια απόφαση.
Τις προηγούμενες εβδομάδες το Ισραήλ διατήρησε χαμηλούς τόνους με σκοπό να υπονοήσει ότι πρόκειται για μια εσωτερική και μονομερή απόφαση των ΗΠΑ. Όμως οι Ισραηλινοί είχαν αρχίσει να προετοιμάζονται, υπολογίζοντας τις συνέπειες αυτής της πρωτοβουλίας και εξετάζοντας τόσο τις εγγενείς ευκαιρίες όσο και τους τεράστιους κινδύνους που κρύβει.
Τι σημαίνει, όμως, η απόφαση Τραμπ, ο οποίος κόντρα στην realpolitik αντέτεινε ένα μεσσιανικό κήρυγμα για να τεκμηριώσει την απόφαση του στη δεδομένη συγκυρία;
Οι κίνδυνοι για το Ισραήλ είναι θεμελιώδεις
Ακόμη και αν ορισμένοι αναλυτές σπεύδουν να υποβαθμίσουν τους κινδύνους από την αναγνώριση της Ιερουσαλήμ, αποδίδοντας τους σε μια δικαιολογημένη στρατηγική πίεσης από τους Παλαιστίνιους και όλους όσοι εναντιώνονται στην απόφαση, το ρίσκο για το Ισραήλ είναι τεράστιο.
Πρώτον, υπάρχει η απειλή μιας νέας παλαιστινιακής Ιντιφάντα, η οποία θα βασιστεί πάνω στο θρησκευτικό σκέλος της αραβοισραηλινής διένεξης με το προπαγανδιστικό σχήμα ότι ο ναός αλ-Άκσα βρίσκεται σε κίνδυνο και ότι η απόφαση αυτή επιφέρει αλλαγή στην πρόσβαση των Μουσουλμάνων στους ιερούς τόπους τους. Αμέσως μετά το διάγγελμα Τραμπ, η παλαιστινιακή οργάνωση Χαμάς που ελέγχει τη Λωρίδα της Γάζας κάλεσε τους μουσουλμάνους να αποκλείσουν το Ισραήλ και υπονομεύσουν τα αμερικανικά συμφέροντα. Η ανάφλεξη της Γάζας, η οποία βρίσκεται ήδη σε σημείο βρασμού ενδέχεται να προκαλέσει εξεγερσιακό σπιράλ και μεταξύ των Αράβων που είναι Ισραηλινοί πολίτες και ζουν στο Ισραήλ.
Δεύτερον, η μεταφορά της πρεσβείας στην Ιερουσαλήμ θα καταστήσει πρακτικά ακόμη πιο δύσκολη μια μελλοντική, επανέναρξη της πολιτικής διαδικασίας των διαπραγματεύσεων ανάμεσα στις δυο πλευρές. Οι ριζοσπαστικές δυνάμεις που θα αποδεσμευθούν θα ασκήσουν σοβαρές πιέσεις στις πολιτικές ηγεσίες των Παλαιστινίων που ζουν στη Δυτική Όχθη και την Γάζα, αλλά και σε εκείνες των μετριοπαθών αραβικών κρατών. Υπάρχει σοβαρό ενδεχόμενο η απόφαση Τραμπ να οδηγήσει σε βαθιά κρίση στις σχέσεις του Ισραήλ με την Ιορδανία και την Αίγυπτο. Μάλιστα, η εσωτερική αντιπολίτευση στις χώρες αυτές πιθανότατα θα επιδιώξει να υπονομεύσει τα ίδια τα καθεστώτα με αποτέλεσμα συνθήκες ευρύτερης αποσταθεροποίησης στην περιοχή. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα τελευταία χρόνια η συνεργασία ανάμεσα στο Ισραήλ, την Αίγυπτο και την Ιορδανία είναι πολυεπίπεδη και εδράζεται σε κοινά συμφέροντα πάνω στους άξονες της οικονομίας, της ενέργειας και της ασφάλειας.
Τρίτον, το γεγονός ότι οι ΗΠΑ υπερθεματίζουν την μεταφορά της πρεσβείας τους στη Δυτική Ιερουσαλήμ θα μπορούσε μακροπρόθεσμα να αποδυναμώσει τις διεκδικήσεις του Ισραήλ για μια ενωμένη Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσα του. Παρόλο που αυτό θα ακουγόταν ως μια θετική εξέλιξη για τα παλαιστινιακά αιτήματα, ότι δηλαδή τελικά η αναγνώριση αυτή θα ενδυναμώσει το αντίστοιχο αίτημα για αναγνώριση της Ανατολικής Ιερουσαλήμ από την διεθνή κοινότητα ως πρωτεύουσα της Παλαιστίνης, τα πράγματα δεν είναι τόσο προφανή.
Τέταρτον, είναι εξαιρετικά πιθανό η απόφαση αυτή να συσπειρώσει τις διάφορες, κατακερματισμένες ισλαμιστικές τρομοκρατικές οργανώσεις που δρούσαν στη Συρία και αλλού, ώστε να επαναδραστηριοποιηθούν, διεξάγοντας επιθέσεις ενάντια σε αμερικανικούς στόχους, κατηγορώντας το Ισραήλ για την δράση τους. Οι ενέργειες του Τραμπ σε συνδυασμό με την μεσσιανική εθνικιστική Δεξιά του Ισραήλ δεν δικαιολογούν την εκδήλωση βίας από την πλευρά των Παλαιστινίων. Οι ηγέτες τους οφείλουν να δείξουν υπευθυνότητα και να προσπαθήσουν να διοχετεύσουν την απόγνωση του λαού σε μαζική διαμαρτυρία αλλά όχι σε ένοπλες επιθέσεις. Άλλωστε ο Τραμπ έχει εργαλιοποιήσει μια σειρά από αυτοεκπληρούμενες προφητείες, σε μια από τις οποίες πρωταγωνιστούν ισλαμιστές που ανατινάζονται και καίνε αμερικανικές σημαίες.
Πέμπτον, παρόλο που η αμερικανική επίδειξη στήριξης στο Ισραήλ είναι ύψιστης σημασίας για την εμπέδωση της στρατηγικής συμμαχίας μεταξύ των δυο χωρών, η συγκυρία είναι δυσαρμονική. Οι σχέσεις ανάμεσα στους φιλελεύθερους Εβραίους της Διασποράς των ΗΠΑ και την κυβέρνηση Νετανιάχου βρίσκονται στο χειρότερο δυνατό σημείο. Από την άλλη πλευρά και ο Τραμπ και ο Νετανιάχου αντιμετωπίζουν στις χώρες τους τεράστιες πιέσεις αμφισβήτησης και χαμηλής δημοτικότητας, εξαιτίας της ανάμειξης τους σε διάφορα σκάνδαλα. Το μεταρρυθμιστικό εβραϊκό κίνημα που είναι το μεγαλύτερο στις Ηνωμένες Πολιτείες, υποδέχθηκε την ανακοίνωση της Τετάρτης ως αναμενόμενη αλλά χρονικά ακατάλληλη. Ο Πρόεδρος της Ένωσης για την Μεταρρύθμιση του Ιουδαϊσμού Rick Jacobs δήλωσε ότι «η Ιερουσαλήμ είναι η αιώνια πρωτεύουσα του εβραϊκού λαού και του κράτους του Ισραήλ. Ωστόσο, ενώ μοιραζόμαστε την πεποίθηση του Προέδρου ότι η Πρεσβεία των ΗΠΑ πρέπει να μετακινηθεί εγκαίρως από το Τελ Αβίβ στην Ιερουσαλήμ, δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε την απόφασή του να αρχίσει αυτή την διαδικασία τώρα, απουσία ενός συνολικού σχεδίου για μια ειρηνευτική διαδικασία».
Η εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα σε εύθραυστες σχέσεις και ανάμεσά σε διαφορετικούς (και εξίσου εύθραυστους) παίκτες συνιστά την χειρότερη δυνατή συγκυρία για μια τόσο τολμηρή απόφαση. Οι λεπτομέρειες του βαθμού συνεννόησης ανάμεσά στην Ιορδανία, την Αίγυπτο, τις ΗΠΑ και το Ισραήλ που προηγήθηκε της ανακοίνωσης Τραμπ παραμένουν άγνωστες, αλλά θα αποδειχθούν καθοριστικές για το αν θα επιτραπεί ή θα αποτραπεί μια νέα κλιμάκωση στην περιοχή.
“«H Ιερουσαλήμ είναι η αιώνια πρωτεύουσα του εβραϊκού λαού και του κράτους του Ισραήλ. Ωστόσο, ενώ μοιραζόμαστε την πεποίθηση του Προέδρου ότι η Πρεσβεία των ΗΠΑ πρέπει να μετακινηθεί εγκαίρως από το Τελ Αβίβ στην Ιερουσαλήμ, δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε την απόφασή του να αρχίσει αυτή την διαδικασία τώρα, απουσία ενός συνολικού σχεδίου για μια ειρηνευτική διαδικασία».”
- Rick Jacobs, Πρόεδρος της Ένωσης για την Μεταρρύθμιση του Ιουδαϊσμού
Οι κίνδυνοι για τους Παλαιστινίους είναι ακόμη πιο θεμελιώδεις
Δυστυχώς, μακροπρόθεσμα η μονομερής απόφαση του Τραμπ αυξάνει τις πιθανότητες για βίαιη αντίδραση των Παλαιστινίων αφού εντείνει την απόγνωση τους. Η PLO επισήμανε ότι το διάγγελμα του Τραμπ καταστρέφει οποιαδήποτε προσδοκία για για εφαρμογή της λύσης των δυο κρατών. Με την εκτίμηση της PLO συντάσσονται και αρκετοί Ισραηλινοί αξιωματούχοι ασφάλειας, οι οποίοι έχουν κατά καιρούς προειδοποιήσει ότι η πραγματική ασύμμετρη απειλή για το Ισραήλ και την περιοχή δεν είναι το Ιράν όσο το διαρκές τέλμα των συνομιλιών και η παράλληλη επέκταση των εποικισμών.
Αν και ο Τραμπ μίλησε για δέσμευση των ΗΠΑ στην λύση των δυο κρατών δεν ξεκαθάρισε ρητά ότι υποστηρίζει την δημιουργία ενός Παλαιστινιακού κράτους. Ο Νετανιάχου ήδη από τις εκλογές του 2015 αναφερόταν προσχηματικά στην υποστήριξη του για το σχέδιο των δυο κρατών. Από την στιγμή που ο Τραμπ έγινε Πρόεδρος των ΗΠΑ σταμάτησε να προσποιείται ότι το θεωρεί έκβαση ενός ρεαλιστικού σεναρίου.
Η διάσπαση των Παλαιστινίων και ο ανταγωνισμός ανάμεσά στη Φατάχ και την Χαμάς αποτρέπουν μια κοινή διαπραγματευτική στρατηγική της PLO με το Ισραήλ. Τα ριζοσπαστικά στοιχεία που επιδιώκουν να θρησκειοποιήσουν την διένεξη, λειτουργώντας επικουρικά με την θρησκειοποίηση που επιχειρεί η εξτρεμιστική Δεξιά του Ισραήλ δρουν υπονομευτικά. Η Χαμάς καλεί τους Παλαιστίνιους σε νέα Ιντιφάντα την Παρασκευή 8 Δεκεμβρίου με σύνθημα ότι η Ιερουσαλήμ κινδυνεύει να απολέσει το μουσουλμανικό και ισλαμικό κομμάτι της.
Απομένει να δούμε αν πράγματι ο θόρυβος από τους Άραβες ηγέτες και οι αντιδράσεις θα προκαλέσουν μια νέα Ιντιφάντα. Η θέση των Παλαιστινίων είναι υπερβολικά ανίσχυρη. Ο πρόεδρος της Παλαιστινιακής Αρχής Μαχμούντ Αμπάς φέρεται να έχει δηλώσει σε στενούς συνεργάτες τους ότι για πρώτη φορά έπειτα από μια δεκαετία ο χρόνος λειτουργεί ενάντια στις επιδιώξεις των Παλαιστινίων. Η ιστορική απόφαση των Ηνωμένων Πολιτειών θα λειτουργήσει ως επιταχυντής εξελίξεων. Παραμένει άγνωστη η κατεύθυνση που θα πάρουν και το τίμημα που θα πληρώσουν τόσο οι Παλαιστίνιοι όσο και το Ισραήλ.