Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει πως στις τέσσερις σκανδιναβικές χώρες (Δανία, Φινλανδία, Νορβηγία και Σουηδία) καταγράφονται και τα λιγότερα περιστατικά κακοποίησης και βιασμών, δεδομένου ότι πρόκειται για πρωτοπόρα κράτη του κόσμου σε θέματα τουλάχιστον ισότητας των φύλων. Mε βάση όμως τα στοιχεία και την τελευταία έκθεση που δίνει στη δημοσιότητα η Διεθνής Αμνηστία, σε αυτά οι βιασμοί γυναικών είναι συχνοί, πολύ συχνότεροι από άλλες περιοχές που δεν φημίζονται για τη δράση τους υπερ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
H έκθεση «Ωρα για αλλαγή: Δικαιοσύνη για τις επιζήσασες βιασμού στις Σκανδιναβικές χώρες αναδεικνύει μεταξύ άλλων για ακόμα μια φορά την ανυπαρξία επαρκούς νομοθεσίας και λειτουργικού συστήματος δικαιοσύνης που έχουν ως αποτέλεσμα την ατιμωρησία των βιαστών σε ολόκληρη την περιοχή.
Με βάση τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, τη συνθήκη για τα ανθρώπινα δικαιώματα που επικυρώθηκε από όλες τις σκανδιναβικές χώρες, ο βιασμός και όλες οι άλλες μη συναινετικές πράξεις σεξουαλικού χαρακτήρα πρέπει να χαρακτηριστούν ως ποινικά αδικήματα. Ωστόσο, οι νόμοι στη Φινλανδία, τη Νορβηγία και τη Δανία εξακολουθούν να μην ορίζουν τον βιασμό με βάση την έλλειψη συναίνεσης. Αντιθέτως, χρησιμοποιούν έναν ορισμό που βασίζεται στο εάν εμπλέκεται σωματική βία, απειλή ή εξαναγκασμός, ή στη διαπίστωση ότι το θύμα δεν μπόρεσε να αντισταθεί λόγω, για παράδειγμα, ύπνου ή βαριάς μέθης.
Η Διεθνής Αμνηστία σε συνεργασία με άλλες οργανώσεις που μάχονται για τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν πολλάκις καταγγείλει τη σιωπηρή υπόθεση που υπονοείται στον νόμο ή στην πράξη ότι ένα θύμα δίνει τη συναίνεσή του επειδή δεν αντιστάθηκε σωματικά, δεδομένου ότι η «ακούσια παράλυση» ή «πάγωμα» έχει αναγνωριστεί από τους ειδικούς ως μια πολύ κοινή φυσιολογική και ψυχολογική αντίδραση σε σεξουαλική επίθεση.
Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρατίθενται συμπεραίνονται τα εξής:
Στη Φινλανδία κάθε χρόνο, περίπου 50.000 γυναίκες βιώνουν σεξουαλική βία, συμπεριλαμβανομένου του βιασμού. Οι περισσότεροι από τους υπεύθυνους γι′ αυτά τα εγκλήματα ουδέποτε προσάγονται στη δικαιοσύνη. Το 2017 μόνο 209 δράστες καταδικάστηκαν για βιασμό.
“Τα στερεότυπα των φύλων και οι μύθοι γύρω από τον βιασμό ενισχύουν τη στάση πολλών ανθρώπων μέσα στο σύστημα δικαιοσύνης”
Ορισμένες επιζήσασες δήλωσαν στη Δ.Α. ότι είχαν θετικές και υποστηρικτικές εμπειρίες με την αστυνομία και το δικαστικό σύστημα. Άλλες ανέφεραν πώς η έλλειψη κατανόησης αντανακλούσε βαθιά εδραιωμένους μύθους σχετικά με τον βιασμό και τη γυναικεία σεξουαλικότητα, που επηρεάζουν άμεσα την πρόσβαση στη δικαιοσύνη.
Σε μια ανησυχητική απόφαση του περιφερειακού δικαστηρίου που αναλύθηκε από τον οργανισμό, ένας δικαστής αθώωσε τους κατηγορούμενους σε μια περίπτωση πολλαπλών δραστών λέγοντας: «Το γεγονός ότι ένας σεξουαλικός σύντροφος λέει ‘όχι, δεν θέλω’ πριν τη σεξουαλική επαφή ή μεταξύ των επαφών, δεν αποτελεί πάντα αρκετό μήνυμα προς το άλλο πρόσωπο ότι η συναίνεση και η προθυμία να συνεχίσει το σεξ δεν είναι παρούσα.»
Οι επιζήσασες που ρωτήθηκαν για τη συγγραφή της έκθεσης περιγράφουν τη διαδικασία ως αγχωτική, τρομακτική και στιγματιστική, ανεξάρτητα από την έκβαση της υπόθεσης. Άλλη επιζήσασα δήλωσε: «Στη δίκη σκέφτηκα και είπα στον δικηγόρο μου ότι αν γνώριζα πως θα ήταν η διαδικασία, δεν θα είχα καταγγείλει ποτέ τον βιασμό».
Οι νορβηγικές επίσης αρχές δεν έχουν λάβει τα απαραίτητα μέτρα για την πρόληψη του βιασμού και άλλων μορφών σεξουαλικής βίας ή για την αντιμετώπιση των συνεπειών τέτοιων εγκλημάτων. Οι κυρίαρχοι και προβληματικοί μύθοι σχετικά με τον βιασμό δυσκολεύουν την καταγγελία του εγκλήματος στην αστυνομία από τα θύματα βιασμού ή την αναζήτηση ιατρικής βοήθειας, ενώ την ίδια ώρα επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο χειρίζεται τις υποθέσεις βιασμού το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης.
Τα στερεότυπα των φύλων και οι μύθοι γύρω από τον βιασμό ενισχύουν τη στάση πολλών ανθρώπων μέσα στο σύστημα δικαιοσύνης. Αυτές οι καταστρεπτικές συμπεριφορές αντικατοπτρίζονται σε έναν περιφερειακό εισαγγελέα, ο οποίος δήλωσε στη Διεθνή Αμνηστία: «Είχα πολλές υποθέσεις φοιτητών - αξιοπρεπείς νέοι που έκαναν κάτι ηλίθιο. Δεν είναι εύκολο να καταδικάσουμε έναν φοιτητή που έχει έρθει σε αυτή την πόλη για να αποκτήσει καλή εκπαίδευση και ο οποίος συμπεριφέρεται καλά στο δικαστήριο. Ήταν μεθυσμένος και αναμμένος και έκανε κάτι ηλίθιο.
“Οι επιζήσασες που ρωτήθηκαν περιγράφουν τη διαδικασία ως αγχωτική, τρομακτική και στιγματιστική, ανεξάρτητα από την έκβαση της υπόθεσης”
Είναι χαρακτηριστικό πως πολλοί βιασμοί δεν καταγγέλλονται στην αστυνομία, αλλά ακόμη και οι επιζήσασες που απευθύνονται στην αστυνομία αντιμετωπίζουν μια μακρά και συχνά προβληματική διαδικασία. Μία επιζήσασα δήλωσε χαρακτηριστικά: «Χρειάστηκαν περίπου δύο χρόνια από τη στιγμή που έκανα την καταγγελία το φθινόπωρο του 2016, μέχρι να κλείσει η υπόθεση την άνοιξη του 2018. Είναι πολύ καιρός για να περιμένεις.»
Μια από τις θετικές εξελίξεις τα τελευταία χρόνια που επισημάνθηκαν από πολλές από τις επιζήσασες βιασμού είναι το υψηλό επίπεδο των αστυνομικών συνεντεύξεων. Κατά κανόνα, όσοι είναι υπεύθυνοι για τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων σε περιπτώσεις σεξουαλικής επίθεσης, συμπεριλαμβανομένου του βιασμού, είναι εκπαιδευμένοι ειδικοί. Επιπλέον, το δικαίωμα σε δωρεάν νομικό σύμβουλο αποτελεί σημαντική και απαραίτητη υποστήριξη στα θύματα βιασμού κατά τη διάρκεια ολόκληρης της δικαστικής διαδικασίας.
Όσον αφορά την περίπτωση της Σουηδίας, το 2018 υιοθέτησε ένα νέο νόμο που βασίζεται στη συναίνεση για τα σεξουαλικά εγκλήματα, καθιστώντας το σεξ χωρίς συναίνεση ποινικό αδίκημα, καθώς εισήγαγε το νέο αδίκημα της «αμέλειας βιασμού».
Παρόλο που είναι ακόμη πολύ νωρίς για να εκτιμηθεί ο πλήρης αντίκτυπος αυτών των νομοθετικών αλλαγών, συνιστά σαφώς ένα σημαντικό βήμα για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος που είναι διαδεδομένο στη σουηδική κοινωνία. Αλλά η αλλαγή του νόμου δεν θα είναι αρκετή.
Στη Σουηδία πρέπει να αντιμετωπιστούν ελλείμματα στις δικαστικές διαδικασίες, ιδίως όσον αφορά τη διαχείριση των υποθέσεων βιασμού από την αστυνομία. Η ασυνεπής εφαρμογή καλών πρακτικών για τη διερεύνηση σεξουαλικών αδικημάτων κατά των ενηλίκων και οι καθυστερήσεις στα αποτελέσματα της εγκληματολογικής ανάλυσης τονίστηκαν από εκπροσώπους διαφορετικών αρχών, ενώ ορισμένες επιζήσασες ανέφεραν απαράδεκτες καθυστερήσεις στη συνέντευξη των ταυτοποιημένων υπόπτων.
Μία επιζήσασα είπε: «Αν το είχαν κάνει σωστά από την αρχή, θα είχε αποδοθεί δικαιοσύνη για την υπόθεσή μου σήμερα. Όλες αυτές οι ελπίδες για δικαιοσύνη και αποκατάσταση, και τελικά - τίποτα. Ήταν απλώς άλλη μια αστυνομική καταγγελία.»
Φυσικά οι βλαβερές στάσεις δεν θα αλλάξουν ξαφνικά από μια αλλαγή του νόμου. Μια πρόσφατη μελέτη διαπίστωσε ότι σχεδόν ένας στους 10 ανθρώπους στη Σουηδία δήλωσε ότι η βία κατά των γυναικών με βάση το φύλο προκαλείται συχνά από το ίδιο το θύμα. Μία επιζήσασα δήλωσε χαρακτηριστικά: «Πήρα ένα τέτοιο σχόλιο ακόμη και από τη μητέρα μου. Είπε ‘πάντα προσπαθούσα να σας διδάξω πώς να ντύνεστε’».
Παρά τα υψηλά επίπεδα βιασμού, υπάρχουν πολύ χαμηλά ποσοστά δίωξης στη Σουηδία, ενώ μόνο το 6% των περιπτώσεων που αφορούν ενήλικες οδήγησαν σε δίωξη το 2017. Τα χαμηλά ποσοστά δίωξης και καταδίκης επενεργούν στην εμπιστοσύνη στο δικαστικό σύστημα.
Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις η αντιμετώπιση των θυμάτων βιασμού από την αστυνομία έχει βελτιωθεί γενικά τα τελευταία χρόνια και οι νομικές μεταρρυθμίσεις του 2018 απαιτούν από τους αστυνομικούς να ενημερώνουν αμέσως το θύμα για το δικαίωμά του να επιλέξουν συνήγορο, δωρεάν.
Μία επιζήσασα που δικαιώθηκε στην υπόθεση της είπε: «Είναι μέρος της επούλωσης. Λες: Επιτέλους! Τελικά σε πιστεύουν, το σύστημα σε πιστεύει... Νομίζω ότι είμαι μια από τις λίγες που πήρε δικαιοσύνη. Έχω όμως ελπίδες και θέλω η εμπειρία μου να ισχύσει για όλες και όλους.»
Στη Δανία τα ποσοστά καταγγελίας του βιασμού είναι εξαιρετικά χαμηλά, και ακόμη και όταν οι γυναίκες πηγαίνουν στην αστυνομία, οι πιθανότητες δίωξης ή καταδίκης είναι πολύ περιορισμένες. Από τις 24.000 γυναίκες που έχουν βιώσει βιασμό ή απόπειρα βιασμού μόνο το 2017, μόνο 890 βιασμοί αναφέρθηκαν στην αστυνομία, σύμφωνα με μια πρόσφατη μελέτη. Από αυτές τις περιπτώσεις, 535 οδηγήθηκαν σε δίωξη και μόνο 94 σε καταδίκες.
Μετά τη δημοσίευση της έκθεσης της Διεθνούς Αμνηστίας για τη Δανία τον προηγούμενο μήνα, ο Δανός πρωθυπουργός, ανακοίνωσε ότι η κυβέρνησή του θα υποστηρίξει τη νομοθεσία περί του ορισμού του βιασμού με βάση τη συναίνεση και τα κόμματα της αντιπολίτευσης υπέβαλαν πρόταση σχετικά με τη νομοθεσία περί συναίνεσης που αναμένεται να παρουσιαστεί στη νομική επιτροπή του κοινοβουλίου τον Απρίλιο.