Την προηγούμενη εβδομάδα γίναμε λίγο σοφότεροι: μάθαμε για το μοντέλο Ζάμπιας (έτσι, με ένα ωραιότατο τελικό -ς, διότι μια χαρά έχει ενταθεί η λέξη στα ελληνικά). Το εισιτήριο για τη Ζάμπια είναι το πιο πρόσφατο ανάμεσα σε αυτά που εκδίδονται πολύ τακτικά στο δημόσιο λόγο τα τελευταία πέντε-έξι χρόνια. Δικαιωματικά το πρώτο ανήκει στον Γιώργο Παπανδρέου, ο οποίος έκλεισε θέση για τη Δανία του Νότου κάποια στιγμή το 2009. Έκτοτε -παράπονο ας μην έχουμε- οι πινέζες που καρφώνουμε στο χάρτη αυξάνονται και πληθύνονται: η πάντα αγαπημένη Αργεντινή, η Βενεζουέλα, η Β. Κορέα, η Κολομβία, η Αίγυπτος, η Ζιμπάμπουε και, φυσικά, η Ζάμπια. Αν έχεις πρακτορείο ταξιδιών, πουλάς θεματικά πακέτα διακοπών και κάνεις χρυσές δουλειές. Αν έχεις χρόνο και χρήμα, ξεκινάς για ένα road trip για να θρέψεις την κανονική σου ζωή και φτιάχνεις ένα ταξιδιωτικό blog για να γεμίσεις τη ζωή σου στα κοινωνικά δίκτυα. Αν έχεις πρόσβαση στο δημόσιο λόγο, κερδίζεις άκοπα τις εντυπώσεις παίζοντας όμως βρώμικα με το μυαλό του ακροατηρίου σου.
Η λέξη που ψάχνουμε είναι η μετωνυμία. Έτσι λέγονται στα βιβλία όλες αυτές οι εκφράσεις όπως θα γίνουμε Ζιμπάμπουε, θέλετε να μας κάνετε Αργεντινή ή και το αντίθετο μακάρι να είχαμε γίνει Αργεντινή, αλλά ακόμα και το πιο ήπιο και φαινομενικά ουδέτερο λύση Ζάμπιας. Λέμε κάτι αντί για κάτι άλλο. Λέμε Αργεντινή αντί για χρεοκοπία. Λέμε Μέγαρο Μαξίμου αντί για ελληνική κυβέρνηση. Λέμε το πιο συγκεκριμένο Ζάμπια αντί να αναφερθούμε στις περίπλοκες και άνισες σχέσεις ανάμεσα σε μία εθνική κυβέρνηση και ένα υπερεθνικό οργανισμό, όπως το ΔΝΤ. Και η αλήθεια είναι ότι το κάνουμε πολύ συχνά. Η μετωνυμία δεν εμφανίζεται μόνο εκεί όπου υπάρχουν προβολείς και κάμερες. Τέτοιες φράσεις είναι πάντα εύκαιρες και κουδουνίζουν στις τσέπες μας λες και δώσαμε εικοσάευρω στο περίπτερο για ένα πακετάκι καραμέλες. Οι μετωνυμίες βρίσκονται παντού: από το ταμείο ενός ουζερί, όπου ο σερβιτόρος θα πει οι μαρίδες στο βάθος θέλουν ένα κιλό κρασί ακόμα εννοώντας -προφανώς- τους πελάτες που έχουν παραγγείλει τις μαρίδες, μέχρι το ράφι ενός βιβλιοπωλείου, μπροστά στο οποίο κάποιος θα αναρωτηθεί αν ο Προυστ είναι κατάλληλο θερινό ανάγνωσμα, εννοώντας όχι τον ίδιο το συγγραφέα αλλά τα έργα του. Είναι βολικές, αλλά αυτό από μόνο του δεν τις κάνει βρώμικες.
Η μετωνυμία μπορεί να λιώνει στο στόμα μας, αλλά αγαπάει περισσότερο το μυαλό μας. Εκεί λειτουργεί αποτελεσματικά και εκεί απλώνει βαθιές ρίζες. Η στενή σχέση ανάμεσα στα δύο μέρη της μετωνυμίας, αυτό που λέμε και αυτό που πραγματικά εννοούμε, διαθέτει γοητεία ακαταμάχητη. Η σχέση αυτή κατασκευάζεται από τον κάθε ομιλητή ανάλογα με τους σκοπούς του και, το κυριότερο, δεν χρειάζεται να την εξηγήσει ρητά: μένει αφανής σαν τον κύριο όγκο ενός παγόβουνου που χάνεται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Δεν υπάρχει πολιτικός που δεν λατρεύει να λέει κάτι και να υπονοεί πολλά περισσότερα. Δεν υπάρχει πολιτικός που δεν λατρεύει να γεμίζει το λόγο του με τέτοιου είδους στιβαρά και ογκώδη παγόβουνα. Κρυστάλλινα και αιχμηρά στην κορυφή, σκοτεινά και αχαρτογράφητα στη βάση τους.
Η λέξη που ψάχνουμε είναι η χειραγώγηση. Η Αργεντινή, η Βενεζουέλα, η Δανία, η Ζάμπια και οι λοιποί προορισμοί της ελληνικής οικονομίας, ενεργοποιούν αυτόματα ένα αδιανόητα πλούσιο και ισχυρό πλέγμα συγκεκριμένων ερμηνειών. Για πολλούς, η Αργεντινή γίνεται συνώνυμο της χρεοκοπίας, η Βενεζουέλα των δήθεν άδειων από χαρτιά υγείας σούπερ μάρκετ και η Δανία γίνεται πρότυπο βιώσιμης και πράσινης ανάπτυξης. Αυτοί οι πολλοί «τυχαίνει» να κυριαρχούν στο δημόσιο λόγο, οπότε τους αρκεί να πουν μία και μόνο λέξη για να υπονοήσουν πολλά περισσότερα. Δεν χρειάζεται να εξηγήσουν, δεν χρειάζεται να αναλύσουν. Λένε μία λέξη και όλα τα υπόλοιπα τα αφήνουν θολά και ασαφή. Αρκούν 140 χαρακτήρες:
Είναι περιττό να επιχειρηματολογήσει κανείς γιατί δεν μπορεί να σταθεί αυτή η σύγκριση. Ας πούμε το αυτονόητο: πρόκειται για μια σύγκριση που δεν δίνει δεκάρα για τη ριζικά διαφορετική ιστορική, κοινωνική και οικονομική εξέλιξη των δύο χωρών. Αυτά όμως είναι ψιλά γράμματα, διότι οι ιδεολογικά ποτισμένες ερμηνείες, οι αξιολογήσεις και τα στερεότυπα είναι εκεί, έτοιμα, μάς περιμένουν να τα κατεβάσουμε από το ράφι σα να ήταν έπιπλο στα ντέξιον του ΙΚΕΑ. Ο παραλληλισμός δεν είναι τυχαίος: για να φτάσουμε στα ράφια του ΙΚΕΑ ακολουθούμε μία συγκεκριμένη διαδρομή από την οποία δεν μπορούμε να αποκλίνουμε. Αντίστοιχα, η αποτελεσματικότητα μιας μετωνυμίας κρίνεται από το βαθμό που επιβάλλει μία συγκεκριμένη διαδρομή στις ερμηνείες μας. Μάλιστα με τις επιτυχημένες μετωνυμίες δεν χρειάζεται καν να φτάσουμε μέχρι το τέλος της διαδρομής. Το μόνο που αρκεί είναι να διαλέγουμε αυτές που βρίσκονται διάσπαρτες σε αυτή τη μία συγκεκριμένη διαδρομή.
Λες Ζάμπια για να σκεφτώ αυτόματα το «πακετάρισμα» και την αμέσως επόμενη στιγμή την πιθανότητα στάσης πληρωμών. Λες Ζάμπια για να σκεφτώ το «χάος» και «κοινωνική αναταραχή», ουρές στα σούπερ μάρκετ και δεν ξέρω και 'γω τι άλλο. Λες μία μόνο λέξη για να επιβάλλεις στο βλέμμα μου μία συγκεκριμένη οπτική γωνία. Χρησιμοποιείς ένα «αθώο» σχήμα λόγου για να πας πολύ πέρα από το φόβο και την τρομοκράτηση. Χρησιμοποιείς ένα «αθώο» σχήμα λόγου για να πειράξεις το μυαλό μου, τον τρόπο που σκέφτομαι -και αυτό δεν είναι απλώς ένα σχήμα λόγου.