Από την Κνωσσό στη Βραζιλία: Απορίες, διλήμματα, παράδοξα και λαβύρινθοι

Τις χαλεπές αυτές μέρες, εν μέσω αποριών και διλημμάτων κάθε είδους, επιστημονικών, φιλοσοφικών, οικονομικών, οι καθηγητές και οι φοιτητές της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας και φιλολογίας μπορούν να απελπισθούν-- ή να ακολουθήσουν την πρόταση των διοργανωτών του συμποσίου: να χορέψουν στον λαβύρινθο, όπως η Αριάδνη. Πρόκειται για ένα ελπιδοφόρο μήνυμα για τις ελληνικές σπουδές όχι μόνο στη Βραζιλία, αλλά και για την Ελλάδα.
ioannis petropoulos

Από το 2004 φιλόσοφοι και άλλοι ειδικοί από βραζιλιάνικα πανεπιστήμια διεξάγουν διεπιστημονικές συναντήσεις κάθε δύο χρόνια, υπό την επιστημολογική ομπρέλα «Διαβάζοντας, βλέποντας και ακούγοντας το παρελθόν». Οι τελευταίες τέσσερις συναντήσεις διοργανώθηκαν από το Τμήμα Φιλοσοφίας και το Κολλέγιο Γλωσσών του Universidade Federal de Minas Gerais (UFMG) στην πόλη Belo Horizonte. Στα συμπόσια εξετάζεται η σχέση ανάμεσα στη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία, το παρελθόν και το παρόν, την αρχαιότητα και τη σύγχρονη εποχή (για τη θεματική όλων των προηγουμένων συναντήσεων, βλ. εδώ υπό την κεφαλίδα 'histórico'. Οι ανακοινώσεις του 6ου Συμποσίου με τίτλο «Έρωτας και Ελένη: Από την Τροία στη Vila Rica» είναι προσιτές στο διαδικτυακό περιοδικό Nuntius Antiquus).

Η 7η συνάντηση ήταν προγραμματισμένη για πέρυσι· όμως αναβλήθηκε, όταν η πολιτική κρίση της χώρας εξελίχθηκε σε συνταγματικό αδιέξοδο, με αποτέλεσμα την καθαίρεση της πρώτης γυναίκας Προέδρου, τον Αύγουστο του 2016. Απτόητοι, οι διοργανωτές πραγματοποίησαν το αναβληθέν συμπόσιο στις 25-28 Απριλίου, στις παλαιές αποκιακές κώμες Tiradentes και São João del Rei, διάσημες για τις χρυσοποίκιλτες μπαρόκ εκκλησίες τους, στην πολιτεία Minais Gerais -το όνομα της οποίας σημαίνει «Γενικά Ορυχεία», εξαιτίας των κοιτασμάτων χρυσού, αργύρου και πολύτιμων λίθων! Το θέμα της συνάντησης ήταν «Ανάμεσα στις απορίες, τα διλήμματα και τους λαβυρίνθους».

Ο Λαβύρινθος ταιριάζει ιδιαιτέρως στην ιδέα που έχουμε σχηματίσει για τις διαγωνίους, συνυφασμένες διασυνδέσεις της λογοτεχνίας με τη φιλοσοφία, διά μέσου του χρόνου και της γεωγραφίας--διά μέσου των τροπικών και υποτροπικών εκτάσεων της Βραζιλίας και της Λατινικής Αμερικής γενικότερα. Οι συνάφειες ανάμεσα στους δύο επιστημονικούς χώρους είναι ατελείωτες, το δε ενδιαφέρον των Βραζιλιανών ειδικών για την αρχαιοελληνική φιλοσοφία, λογοτεχνία και ιστορία σχεδόν ανεξάντλητο. Στη λαβυρινθώδη αυτή χώρα, τα κλασικά γράμματα καλλιεργούνται με συγκινητική αφοσίωση και γνώση από νεωτέρους και πρεσβυτέρους μελετητές. Ένας από αυτούς, ο Celso Vieira, με πρόσφατο διδακτορικό δίπλωμα στη φιλοσοφία από το UFMG, μετέφρασε τον Κράτυλο του Πλάτωνος στην πορτογαλική γλώσσα. Στη Βραζιλία αυξάνεται διαρκώς η ζήτηση για νέες μεταφράσεις Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων. Οι νέοι επιστήμονες αποτελούν για αυτόν, αλλά και πολλούς άλλους λόγους τη μεγάλη ελπίδα για τη διάδοση της κλασικής λογοτεχνίας στο ευρύ κοινό της πολυπληθούς χώρας.

Ένας άλλος, πολλά υποσχόμενος νέος φιλόσοφος, ο Πορτογάλος Rodolfo Lopes, πραγματεύθηκε με περισσή λεπτομέρεια και χειμαρρώδη λόγο διϊστάμενες διατυπώσεις χειρογράφων της Πολιτείας του Πλάτωνος (Βιβλίο Α'). Οι μελετητές εξακολουθούν να εργάζονται αδιαλείπτως, υποστηρίζοντας τη μία ή την άλλη γραφή· για παράδειγμα, την εκδοχή "ἓν λείπεται" σε αντίθεση με "ἐλλείπεται", σε μια απάντηση του Σωκράτη. Η επιλογή συνιστά δίλημμα το οποίο, όπως έδειξε ο Lopes, απαιτεί φιλολογική οξυδέρκεια από τους φιλοσόφους.

Η Maria Cecilia de Miranda N. Coelho, η ακούραστη και αεικίνητη οργανώτρια του συμποσίου, καταπιάστηκε με την Μεξικανή μοναχή του 17ου αιώνα Sor Juana Inés de la Cruz, μια «Κασσιανή», γνωστή και ως «Δεκάτη Μούσα» -προφανώς έχει εκτοπίσει την Σαπφώ. Η Coelho προσέφερε μια εκλεπτυσμένη φιλοσοφική ερμηνεία της κωμωδίας «Ο Έρωτας είναι ο μεγαλύτερος λαβύρινθος» της Αδελφής Juana (1689), στην οποία ο Θησέας θριαμβεύει ως ήρωας και gentleman της εποχής Μπαρόκ. Ο Frederick Ahl από το Πανεπιστήμιο Cornell μίλησε για τον λαβύρινθο ο οποίος εικονίζεται στη θύρα του Δαιδάλου, στο έκτο βιβλίο της Αινειάδος· επίσης, για τον χρόνο ως λαβύρινθο στον Βιργίλιο. Στον καθεδρικό ναό του Αγίου Αντωνίου στο Tiradentes απολαύσαμε τη μουσική ενός λαβυρινθώδους αρμονίου (κατασκευασμένου τον 18ο αιώνα στο Porto της Πορτογαλίας). Πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα αρμόνια στον Νέο Κόσμο.

Την τελευταία ημέρα η γενική απεργία εναντίον των αντιδημοκρατικών, κατά πολλούς, εργατικών μεταρρυθμίσεων της κυβέρνησης παρέλυσε ολόκληρη τη χώρα. Οι συνεδρίες πραγματοποιήθηκαν στο São João στον εξωτικό κήπο μιας pousada, ενός πανδοχείου. Καθώς μιλούσε ένας συνάδελφος για τις α-πορίες, δηλαδή τα αδιέξοδα τα οποία παρουσιάζει ο Άγιος Αυγουστίνος στην ερμηνεία του χρόνου, ένα ζευγάρι toucans, με κίτρινα ράμφη στο μήκος μπανάνας, μας κοίταζαν αφ'υψηλού από ένα φοινικόδεντρο· έπειτα πέταξαν στο καμπαναριό μιας εκκλησίας. Μήπως ονομάζονταν Θησέας και Αριάδνη ή Μίνως και Πασιφάη; Τις χαλεπές αυτές μέρες, εν μέσω αποριών και διλημμάτων κάθε είδους, επιστημονικών, φιλοσοφικών, οικονομικών, οι καθηγητές και οι φοιτητές της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας και φιλολογίας μπορούν να απελπισθούν-- ή να ακολουθήσουν την πρόταση των διοργανωτών του συμποσίου: να χορέψουν στον λαβύρινθο, όπως η Αριάδνη. Πρόκειται για ένα ελπιδοφόρο μήνυμα για τις ελληνικές σπουδές όχι μόνο στη Βραζιλία, αλλά και για την Ελλάδα.

Δημοφιλή