Από την έναρξη της οικονομικής κρίσης την περίοδο 2009-2010 και ως σήμερα καταγράφεται στην Ελλάδα ραγδαία αύξηση της διαφυγής επιστημόνων και άλλων επαγγελματιών όλων των ηλικιακών βαθμίδων, αλλά κυρίως των νέων. Τα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος εκτιμούν το μέγεθος του φαινομένου σε περίπου 500,000 Έλληνες, που αντιστοιχούν στο 5% του συνολικού πληθυσμού της χώρας και στο 10% του εργατικού δυναμικού. Η κατά κύριο λόγο υψηλή επιστημονική και τεχνική κατάρτιση αυτών που βρίσκουν ευκαιρίες εργασίας στο εξωτερικό αποτελεί μία επιπρόσθετη παράμετρο μεγέθυνσης των δυσμενών επιπτώσεων για την οικονομία και την ποιότητα της κοινωνικής σύστασης στην Ελλάδα.
Τα τελευταία χρόνια η συζήτηση για το λεγόμενο "brain drain" έχει πάρει ευρείες διαστάσεις. Σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις μάλιστα κάποιοι αποδίδουν έμμεσα χαρακτηρισμούς «προδοσίας της πατρίδας» σε αυτούς που αναχωρούν ως «ριψάσπιδες που δεν έμειναν στη χώρα να παλέψουν για την επιβίωσή της». Αυτή η επιχειρηματολογία αναδεικνύει έναν επικίνδυνο συνδυασμό αδυναμίας λογικής επεξεργασίας και ανάλυσης απλών δεδομένων και άγνοιας της ιστορικής και ίσως και της βιολογικής πραγματικότητας. Ιστορικά, όλοι οι αποικισμοί ή οι μεταναστεύσεις ανθρώπινων πληθυσμών έγιναν από χώρους στους οποίους η επιβίωση άρχισε να γίνεται αβέβαιη λόγω απουσίας οικονομικών πηγών ή ξεσπάσματος πολέμων. Σε όλα τα είδη του έμβιου κόσμου η μετακίνηση κατά κανόνα εξυπηρετεί την επιβίωση μέσω αναζήτησης πηγών που τη διευκολύνουν. Είναι τουλάχιστον άδικο για όσους αναζητούν αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας και διαβίωσης να αντιμετωπίζονται σχεδόν σαν ένοχοι για την πνευματική αποψίλωση που βιώνει η Ελλάδα λόγω της οικονομικής δυσπραγίας που έχει ανεβάσει τα ποσοστά ανεργίας σε επίπεδα άνω του 50% για τους νέους.
Παρά τις σημαντικές δυσμενείς επιπτώσεις, η διαφυγή πνευματικού δυναμικού δημιουργεί ταυτόχρονα μια θετική παράμετρο της οικουμενικής διάστασης του ελληνικού στοιχείου, η οποία παραμένει ωστόσο αρκετά υποτιμημένη. Αυτή αφορά στη δυνατότητα αυξημένης επιρροής του ελληνικού στοιχείου σε κοινωνίες με ανεπτυγμένες ή ανερχόμενες οικονομίες. Η παρουσία σημαντικά περισσοτέρων Ελλήνων σε πανεπιστήμια, σε ερευνητικά κέντρα, στη βιομηχανία, σε νοσοκομεία, σε οικονομικά κέντρα και σε διάφορους καίριους τομείς παροχής υπηρεσιών του εξωτερικού αυξάνει την κρίσιμη μάζα Ελλήνων σε διεθνή επιστημονικά, οικονομικά και κοινωνικά δίκτυα με τεράστια δυνατότητα επιρροής υπέρ της Ελλάδας. Επιπρόσθετα, η εργασία ή η εκπαίδευση των Ελλήνων του εξωτερικού σε πανεπιστήμια και εταιρείες παγκοσμίου βεληνεκούς δημιουργούν μία νέα εφεδρεία τεχνογνωσίας και δυνατότητας ανανέωσης των παραγωγικών υποδομών της Ελλάδας όποτε οι συνθήκες επιτρέψουν την επιστροφή τους.
Οι Έλληνες υπήρξαν πάντα πολίτες του κόσμου. Η γεωγραφικά προσδιορισμένη Ελλάδα άλλωστε αποτελεί διαχρονικά την κοιτίδα ενός οικουμενικού πολιτισμού που ενδιαιτεί την ιδιαίτερη ιδιοσυγκρασία των Ελλήνων μεταναστών, οι οποίοι λειτουργούν ως φορείς διάδοσής του σε όλο τον πλανήτη με αυξομειούμενη ένταση σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Η προσαρμοστικότητα των Ελλήνων σε νέα περιβάλλοντα είναι αξιοπρόσεκτη και διαπιστώνεται αφενός από την ευρεία πληθυσμιακή διασπορά σε ολόκληρο τον πλανήτη κι αφετέρου από την επιτυχία με την οποία γίνεται η ένταξη σε κάθε νέο οικονομικό, εκπαιδευτικό και κοινωνικό περιβάλλον. Είναι πολλά τα παραδείγματα Ελλήνων μεταναστών που κατέλαβαν ή κατέχουν και σήμερα θέσεις υψηλής οικονομικής και επιστημονικής στάθμης σε αναλογία μεγαλύτερη του πληθυσμιακού μεγέθους των ελληνικών κοινοτήτων του εξωτερικού. Αυτό το δεδομένο αποτελεί ένα αξιοποίησιμο στοιχείο στο οποίο η Ελλάδα χρειάζεται να επενδύσει.
Για να γίνει αυτό χρειάζεται να προηγηθεί κάτι που δεν έχει γίνει ποτέ ως σήμερα. Χρειάζεται άρτια και τεκμηριωμένη απογραφή του εκτός Ελλάδας πληθυσμιακού δυναμικού των Ελλήνων, το οποίο περιλαμβάνει μετανάστες που έφυγαν από την Ελλάδα αλλά και όσους έχουν γεννηθεί στο εξωτερικό και έχουν ελληνική καταγωγή. Αυτή η δράση θα μπορούσε να αποτελεί τον πυλώνα μιας υπερκομματικής εθνικής πολιτικής που θα παραμένει σταθερή παρά τις άλλαγές κυβερνήσεων και θα περιλαμβάνει ένα σύνολο δράσεων αξιοποίησης των Ελλήνων του εξωτερικού. Οι περισσότεροι από αυτούς άλλωστε ήδη συνδράμουν σε εκπαιδευτικές και οικονομικές δράσεις ακόμα και αφιλοκερδώς. Ακόμα πιο σημαντική όμως, ειδικά σε περίοδους όπως η τρέχουσα δυσμενής συγκυρία, είναι η ανάπτυξη δράσεων εντός της Ελλάδας που θα υπερβούν τις νομικές αγκυλώσεις που δυσχεραίνουν δημόσιες και ιδιωτικές επενδυτικές πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη μεγάλων υποδομών που θα αξιοποιήσουν τους καλύτερους αυτών που ζουν στην Ελλάδα και όσους βρίσκονται εκτός Ελλάδας και είναι διατεθιμένοι να επιστρέψουν ή να προσφέρουν από απόσταση.
Η διαφυγή πνευματικού και εργατικού δυναμικού δεν μπορεί να αποτραπεί «ορθώνοντας φράγματα» που εμποδίζουν την έξοδο αλλά «φτιάχνοντας δρόμους και γέφυρες» που θα διευκολύνουν την παραμονή ή την επιστροφή σε ένα περιβάλλον αξιοπρεπούς διαβίωσης με δυνατότητες προόδου. Αν δεν γίνει επένδυση στη δημιουργία υποδομών που θα έχουν ως βάση το δεδομένο της οικουμενικότητας του ελληνικού στοιχείου και ως αρχή λειτουργίας τον υγιή ανταγωνισμό και την αριστεία, η διαφυγή πνευματικού δυναμικού θα σταματήσει όταν δεν θα υπάρχει πια τίποτα για να φύγει και αυτή η «όμορφη και παράξενη πατρίδα» θα έχει γίνει «ένα πουκάμισο αδειανό».
---------
Σημείωση: Στις 12 Μαΐου 2017 (6:00 μμ) ο Παγκόσμιος Ελληνικός Βιοϊατρικός Σύλλογος πραγματοποιεί σε συνεργασία με το Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ και την ΕΡΤ ανοιχτό δημόσιο διάλογο με θέμα: «Διαφυγή Πνευματικού Δυναμικού της Ελλάδας: Πώς ένα πρόβλημα μπορεί να γίνει αξιοποίησιμο;» στο κεντρικό αμφιθέατρο του Ινστιτούτου Pasteur (Λεωφ. Βασιλίσσης Σοφίας 127, Αθήνα).