Η τέχνη του ψηφιδωτού είναι μια τέχνη μνημειακή και με μακραίωνη ιστορία η οποία έχει τις απαρχές της στην ύστερη αρχαιότητα. Κάνοντας μια σύντομη ιστορική αναδρομή τα πρώτα και αρχαιότερα ψηφιδωτά που συναντάμε είναι επιδαπέδια και εμφανίζονται από τις πρώτες δεκαετίες του 7ου αιώνα π.Χ.
Κωνσταντινούπολη, Ιερόν Παλάτιον -Παιδιά που ιππεύουν καμήλα(Από το βιβλίο Great Palace Mosaic Museum, σελ. 28-29, εκδόσεις Korupus Kultur Sanat Yayincliliki Tic).
Στον Ελλαδικό χώρο εμφανίζονται τον 5ο- 4ο αιώνα π.Χ. στην Πέλλα, την Ρόδο, Ολυμπία κ.α. Τα υλικά κατασκευής τους είναι συνήθως βότσαλα, μάρμαρα και κεραμικά με λιτά χρώματα. Τα σχέδια τους απλά, γεωμετρικά που στην συνέχεια εμπλουτίζονται με παραστάσεις από την καθημερινή ζωή και το δημόσιο βίο και την μυθολογία (π.χ. «Βελλερεφόντης», Ρόδος). Ορισμένες φορές σε αυτά συναντάμε λεπτές λωρίδες μολύβδου 1 ml οι οποίες διαμορφώνουν το κύριο σχήμα του έργου.
Πέλλα- Το κυνήγι του Λέοντος
Στην Ελληνιστική περίοδο κυριαρχούν κυρίως παραστάσεις με τετράγωνη ψηφίδα όπως στο Άργος, την Πάτρα κ.α. και τα έργα αυτά προέρχονται τις περισσότερες φορές από Ρωμαϊκές κατοικίες.
Από τον 3ο αιώνα μ.Χ. αρχίζουν τα ψηφιδωτά δάπεδα να επεκτείνονται και σε κάθετες επιφάνειες όπως τους Βυζαντινούς ναούς. Πλέον τα ψηφιδωτά γίνονται εντοίχια , η θεματολογία τους αλλάζει και τα νέα θέματα είναι κυρίως θρησκευτικά. Χρησιμοποιούνται και άλλα υλικά όπως σμάλτα, υαλόμαζες και χρυσές ψηφίδες οι οποίες κατασκευάζονται από φύλλο χρυσού, δημιουργώντας το χρυσό φόντο από τα πλέον χαρακτηριστικά της βυζαντινής τέχνης. Η χρωματική ποικιλία αυξάνεται.
Και ενώ τα επιδαπέδια ψηφιδωτά χρησιμοποιούσαν κυρίως αλληγορικές παραστάσεις (όπως ή άμπελος, το παγώνι κ.α.) εξαιτίας ότι πατούσαν πάνω σε αυτά και υλικά πιο ανθεκτικά, τα εντοίχια βυζαντινά ψηφιδωτά αποκτούν έναν χαρακτήρα πολυτελή. Συνδέονται με την τότε ευρωστία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας τόσο την οικονομική όσο και την πολιτική η οποία βοήθησε στην περαιτέρω ανάπτυξη της τέχνης του ψηφιδωτού.
Φιλοτεχνείται η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη σε διαδοχικά χρονικά διαστήματα από τον 9ο μ.Χ. έως και τον 13ο αιώνα μ.Χ.. Ιδιαιτέρως σημαντικά είναι τα τρία μνημειακά σύνολα του Ελλαδικού χώρου του 11ου αιώνα. Η Μονή Δαφνίου, η Μονή Οσίου Λουκά και η Νέα Μονή Χίου. Στη συνέχεια η Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη και έπειτα ψηφιδωτές κατασκευές σε όλη την Ιταλική χερσόνησο όπως Βενετία, Ραβέννα, Σικελία κ.α.
Με την παρακμή της αυτοκρατορίας το ψηφιδωτό αρχίζει και αντικαθίστανται από την τοιχογραφία καθώς αποτελεί μια λιγότερο δαπανηρή τεχνική.
Στην σύγχρονη εποχή έχουμε ενδιαφέροντα ψηφιδωτά από τον Ρώσο καλλιτέχνη της μοντέρνας τέχνης Marc Chaggal (1887-1985) και τον Ισπανό Antoni Gaudi (1852- 1926) και την δυνατότητα εφαρμογής του σε μοντέρνες και σύγχρονες αρχιτεκτονικές κατασκευές.
Το κύριο συνδετικό υλικό του ψηφιδωτού είναι το κονίαμα (κουρασάνι). Το μίγμα αυτό αποτελείται από ασβέστη, άμμο νταμαρίσια, θηραϊκή γή, τουβλόσκονη και ενίοτε μαρμαρόσκονη. Το κουρασάνι τοποθετείται στην επιφάνεια που θα φιλοξενήσει το ψηφιδωτό σε δύο επάλληλα στρώματα. Αρχίζοντας από το πρώτο στρώμα που είναι χοντρόκοκκο, σκληρό, ανθεκτικό στην υγρασία με πιο τραχιά επιφάνεια πάνω στην οποία θα τοποθετηθεί το δεύτερο στρώμα κονιάματος που είναι το λεπτόκοκκο. Σε αυτό το στρώμα τοποθετείται το ψηφιδωτό είτε με τον άμεσο είτε με τον έμμεσο τρόπο κατασκευής. Στην πρώτη περίπτωση, δηλαδή τον άμεσο τρόπο (βλ. εικόνα πιο κάτω) έχουμε απευθείας ψηφοθέτηση επάνω στο κουρασάνι, όπου έχει σχεδιαστεί ένα προσχέδιο της παράστασης του ψηφιδωτού μας. Μια ιδιαίτερα απαιτητική τεχνική καθώς οι ψηφίδες πρέπει να τοποθετηθούν σε συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο, όσο δηλαδή ο ασβέστης διατηρεί το κονίαμα νωπό.
Άμεση ψηφοθέτηση- Ιχθύς
Στον δεύτερο τρόπο δηλαδή στην έμμεση ψηφοθέτηση (βλ. εικόνα πιο κάτω) προηγείται η εργαστηριακή κατασκευή. Το ψηφιδωτό αποτυπώνεται και ψηφοθετείται από την πίσω πλευρά του έργου πάνω σε πανί. Εκεί υπάρχουν πολύ μεγαλύτερα χρονικά περιθώρια και η δυνατότητα επιπλέον κατασκευαστικών λεπτομερειών. Όταν το έργο ολοκληρωθεί τοποθετείται πάνω στο κουρασάνι το οποίο έχει στρωθεί εκείνη την στιγμή στην επιφάνεια την οποία θα τοποθετηθεί το ψηφιδωτό.
Έμμεση ψηφοθέτηση - Παναγία και Χριστός
Το κονίαμα καθώς είναι ένα υλικό σκληρό, με μεγάλη αντοχή και αρκετή ελαστικότητα χρησιμοποιήθηκε ευρέως στην αρχαιότητα και μας έδωσε την ευκαιρία να σώζονται ως τις μέρες μας πάρα πολλά ψηφιδωτά αριστουργήματα.
Η τέχνη του ψηφιδωτού ή αλλιώς «Η τέχνη της υπομονής» όπως συχνά ονομάζεται αποτελεί μια μακροχρόνια και επίπονη εργασία καθώς επεξεργάζεται πολύ σκληρά υλικά (πέτρες, γρανίτες κ.α.), απαιτεί συγκέντρωση, επιμονή και εξαιρετική γνώση των τεχνικών κατασκευής της δίνοντας όμως στο τέλος ένα έργο τέχνης εντυπωσιακό και «άφθαρτο» στο χρόνο.