Πρόκειται για μια μελέτη που πραγματοποίησα και η οποία χρηματοδοτήθηκε από το LSE, με την εμπειρική της έρευνα να ολοκληρώνεται στο τέλος Ιουνίου. Σκοπός της μελέτης, η βαθύτερη κατανόηση και διερεύνηση του φαινομένου της εξωτερικής μετανάστευσης από την Ελλάδα στον καιρό της κρίσης. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την έρευνα υπάρχουν σήμερα 190.000 Έλληνες επιστήμονες οι οποίοι εργάζονται στο εξωτερικό.
Τα στοιχεία δείχνουν ότι φεύγουν γιατί: α) δεν έχουν δουλειά, β) υποαπασχολούνται, γ) ετεροαπασχολούνται κλπ. (50% αυτών που μετανάστευσαν μετά το 2010 ήταν άνεργοι).
Αναμφίβολα στην Ελλάδα, εδώ και πολλά χρόνια, υπάρχει μια αναντιστοιχία προσφοράς και ζήτησης εργασίας πτυχιούχων η οποία και οδηγεί κάποιους από αυτούς στη μετανάστευση. Η αναντιστοιχία αυτή δεν οφείλεται στην υπερβάλλουσα προσφορά πτυχιούχων: το ποσοστό των πτυχιούχων στο σύνολο του πληθυσμού είναι χαμηλότερο από τον μ.ό. τόσο της ΕΕ όσο και του ΟΟΣΑ*. Η αναντιστοιχία προκύπτει από την περιορισμένη ζήτηση της ελληνικής οικονομίας για πτυχιούχους. Είναι λοιπόν ένα διαρθρωτικό πρόβλημα και συνεπώς για να λυθεί θέλει βασικές αλλαγές στη διάρθρωση της ελληνικής οικονομίας και συγκεκριμένα θα πρέπει να μετατεθεί στην αλυσίδα παραγωγής της αξίας ώστε να παράγει πιο σύνθετα προϊόντα και υπηρεσίες.
Διαχρονικά αλλάζει ο χαρακτήρας της μετανάστευσης από την Ελλάδα: για πάρα πολλά χρόνια ήταν μετανάστευση ανειδίκευτων εργατών ενώ στη συνέχεια κυρίως από το 1990 και μετά είναι κυρίως πτυχιούχων. Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας μας 68% από αυτούς που ήταν στο εξωτερικό μέχρι το 1970 είχαν σπουδάσει μέχρι το γυμνάσιο και μόλις 12% είχαν πτυχίο πανεπιστημίου. Σήμερα τα δεδομένα έχουν αντιστραφεί: 6% μέχρι γυμνάσιο και 63% πανεπιστήμιο.
Στην περίοδο της κρίσης επειδή ολοένα και περισσότεροι πτυχιούχοι φεύγουν λόγω των αδιεξόδων που συναντούν, δεν μπορούν πλέον να είναι επιλεκτικοί. Έτσι, υπερδιπλασιάστηκε ο αριθμός των χωρών στις οποίες μετανάστευαν οι Έλληνες (πάνω από 95), υπάρχει δηλαδή αυτό που ο Vertovec ονομάζει "superdiversity". Βέβαια παρ' όλα αυτά το 80% των μεταναστών κατευθύνεται σε Ευρωπαϊκούς προορισμούς και μάλιστα το 50% των μεταναστών έχει μεταναστεύσει είτε σε Αγγλία είτε σε Γερμανία. Θα πρέπει βέβαια να επισημανθεί πως φεύγουν όλοι αυτοί οι πτυχιούχοι παρ' όλο που και στις χώρες υποδοχής δεν είναι πολύ καλή η κατάσταση για τους μετανάστες (αγορά εργασίας κλπ), ακόμη και τους πτυχιούχους.
Η κυβέρνηση έχει συνειδητοποιήσει την τεράστια σημασία του ανθρώπινου δυναμικού, και ιδιαίτερα του υψηλά εκπαιδευμένου, για την ανάπτυξη. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός επανειλημμένα τόνισε τη σημασία του ζητήματος. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Συνιστά μια αναγνώριση της σημασίας τους και ταυτόχρονα μια πρόσκληση να συμβάλλουν στην αναπτυξιακή διαδικασία της χώρας.
Είναι κατανοητό πως πολλοί από αυτούς δεν θα μπορέσουν να επιστρέψουν. Κάποιοι ζουν πολλά χρόνια στο εξωτερικό και έχουν στρώσει τη ζωή τους εκεί (έχουν οικογένεια, έχουν σύντροφο που δεν είναι Έλληνας/ίδα, έχουν θέσεις ευθύνης με υψηλό κοινωνικό κύρος και αμοιβή κλπ. Όμως, ακόμη και αυτοί παραμένοντας στο εξωτερικό, θα μπορούσαν να συνεργάζονται με τη χώρα (με επιχειρήσεις, ερευνητικά κέντρα, πανεπιστήμια κλπ) και είναι σίγουρο πως θα κάνουμε ό,τι μπορούμε ώστε να υποβοηθηθεί μια τέτοια κατάσταση.
Είναι δεδομένο πως θα πρέπει να αποτραπεί κατά το δυνατόν η περαιτέρω αφαίμαξη της ελληνικής κοινωνίας από ένα ιδιαίτερα σημαντικό τμήμα της. Παρ' όλο ότι είναι απολύτως κατανοητό γιατί ο καθένας και η καθεμιά αποφασίζει να φύγει, θα πρέπει να είναι εξίσου αντιληπτό ότι επειδή το φαινόμενο αυτό έχει πάρει μαζικές διαστάσεις (δηλαδή 190.000 Έλληνες πτυχιούχοι ανώτατης εκπαίδευσης εργάζονται στο εξωτερικό -αυτοί αποτελούν το 15%** του συνόλου των 1.274.000 πτυχιούχων ΑΕΙ στην Ελλάδα) οι επιπτώσεις για την ελληνική οικονομία και κοινωνία είναι εξαιρετικά μεγάλες.
Θα ήθελα να τονίσω ότι ενώ υπάρχει μια διογκούμενη φυγή επιστημόνων, κυρίως νέων -αλλά μόνο το 21% είναι πάνω από 35 ετών- από τη χώρα μας ταυτόχρονα υπάρχουν και κάποιοι, δυστυχώς λίγοι, οι οποίοι επιστρέφουν έχοντας δουλέψει στο εξωτερικό για μικρότερα ή μεγαλύτερα διαστήματα και συχνά σε πολύ σημαντικές θέσεις. Αυτοί, παρόλο που είναι λίγοι, μπορεί να παίξουν ένα σημαντικό ρόλο γιατί έχουν εμπειρία ζωής και εργασίας σε ένα διαφορετικό περιβάλλον. Έτσι, ερχόμενοι στην Ελλάδα μπορούν, με τις διασυνδέσεις που έχουν από το προηγούμενο εργασιακό τους περιβάλλον, να συμβάλλουν πολλαπλά.
Η κυβέρνηση ήδη με πολλούς τρόπους ενισχύει τους νέους επιστήμονες μέσα από δράσεις μικρής κλίμακας που προσφέρονται μέσω του ΕΠΑΝΕΚ, της ΓΓΕΤ, του ΙΚΥ κλπ. Αυτό που θα επιδιώξουμε μέσα από τον Νέο Αναπτυξιακό Νόμο που τώρα ολοκληρώνουμε είναι να επιτύχουμε μια συνολικότερη στροφή της οικονομίας προς παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών υψηλότερης προστιθέμενης αξίας. Έτσι, θα ενισχύονται οι επιχειρήσεις που απασχολούν πτυχιούχους, θα ενισχύσουμε την Ε&Α στη χώρα κλπ. Τέλος, να σημειώσω εδώ πως υπάρχουν πολλές πολυεθνικές επιχειρήσεις που, αναγνωρίζοντας το υψηλό επίπεδο των Ελλήνων επιστημόνων, θέλουν να φέρουν τμήματα Ε&Α στην Ελλάδα.
Τι δείχνει η έρευνα
Υπολογισμός μεταναστευτικού πληθυσμού
Μετανάστευση από την Ελλάδα.
- Οπότε σύμφωνα με τη EUROSTAT έφυγαν από την Ελλάδα 223.885 άτομα τη περίοδο 2010-2013. Σύμφωνα με την έρευνά μας από LSE έφυγαν 192.403 άτομα την πενταετία 2010-2014 ή 203.758 άτομα τη περίοδο 2010-2015 όταν έγινε η έρευνα. Από αυτά τα άτομα 174.125 παραμένουν στο εξωτερικό.
- Σε επίπεδο νοικοκυριού, μια στις 18 οικογένειες έχει μετανάστη που έφυγε μετά το 2010.
Χώρες προορισμού
- Στην περίοδο της κρίσης υπερδιπλασιάστηκε ο αριθμός των χωρών στις οποίες μετανάστευαν οι Έλληνες.
- Το 80% των μεταναστών κατευθύνεται σε Ευρωπαϊκούς προορισμούς.
- Το 50% των μεταναστών έχει μεταναστεύσει είτε σε Αγγλία είτε σε Γερμανία. Οι δύο χώρες απορροφούν παρόμοιο αριθμό μεταναστών ( περίπου το 25% ή καθεμία).
- Οι ΗΠΑ και Αυστραλία παρουσιάζονται ως η τρίτη και τέταρτη χώρα προορισμού όχι όμως με μεγάλη διαφορά από τους αμέσως επόμενους Ευρ. προορισμούς (Σουηδία, Ολλανδία, Γαλλία).
Εκπαίδευση και μετανάστευση
Αν δούμε την κατανομή των μεταναστών ανά εκπαιδευτικό επίπεδο ανά δεκαετία μετανάστευσης φαίνεται ότι η σχετική αύξηση της μετανάστευσης ατόμων μεσαίας εκπαίδευσης κατά την περίοδο της κρίσης έλαβε μεν χώρα αλλά είναι λιγότερο έντονη από ό,τι θεωρούσαμε. Τέλος, μόνο λίγα άτομα με πολύ χαμηλή εκπαίδευση μεταναστεύουν τη περίοδο της κρίσης που είναι και πιο λογικό δεδομένης και της συνολική αύξησης του εκπαιδευτικού επιπέδου στη χώρα
International Standard Classification of Education
Άρα: 0-2= μέχρι (και) γυμνάσιο/ 3-4=Λύκειο ή και τεχνική μη πανεπιστημιακή εκπαίδευση/ 5-6=τουλάχιστον πανεπιστημιακή εκπαίδευση (συμπεριλαμβανομένων των ΤΕΙ)
Σύνθεση επιπέδου εκπαιδευσης μεταναστευτικού πληθυσμού ανα δεκαετία (%)
Εάν κάποιος εξετάσει την εξέλιξη της μετανάστευσης από την Ελλάδα μετά τον Πόλεμο τότε παρατηρεί ότι από το 1990 και μετά είναι περισσότεροι οι πτυχιούχοι που φεύγουν.
Μεταναστευτικές προθέσεις
- 3% του δείγματος σκεφτόταν να μεταναστεύσουν στο εξωτερικό μέσα στον επόμενο χρόνο και με αναγωγή αντιστοιχεί σε 363,126 άτομα. Σε επίπεδο νοικοκυριών 7,5% του συνόλου έχουν τουλάχιστο ένα άτομο το οποίο σκέφτεται να μεταναστεύσει μέσα τον επόμενο χρόνο.
Πτυχιούχοι στο εξωτερικό (Brain drain 1)
- Σύμφωνα με προβολές από τα δεδομένα της βάσης του LSE οι έλληνες πτυχιούχοι που βρίσκονται στο εξωτερικό είναι 187.422. Οι 135.495 από αυτούς μετανάστευσαν μετά το 2010! Στο βιβλίο μου είχα εκτιμήσει ότι το 2010 που είχε ολοκληρωθεί η έρευνα, υπήρχαν περίπου 120.000 έλληνες επιστήμονες που εργάζονταν στο εξωτερικό.
- Το ποσοστό των πτυχιούχων επί των μεταναστών που παραμένουν στο εξωτερικό και έφυγαν μετά το 1980 είναι 71% (και ανά δεκαετία: 1980-1989=25%/ 1990-1999=44%/ 2000-2009=69%/ 2010-2019=80%).
Μετανάστευση των "very highly skilled" (Brain drain 2)
- Oρίζοντας τους very highly skilled ως τους κατόχους μεταπτυχιακών/διδακτορικών τίτλων και τους απόφοιτους πολυτεχνείου (θεωρούνται κάτοχοι μεταπτυχιακού στην Ευρώπη) και ιατρικής προκύπτει ότι: Το 64% των μεταναστών με αυτά τα πτυχία έφυγαν μετά το 2010!
Επαγγέλματα ανά χώρα
- Προς την Αγγλία μετακινούνται σχεδόν αποκλειστικά άτομα υψηλής εκπαίδευσης ενώ στην Γερμανία δεν ισχύει αυτό. Η Γερμανία συγκεντρώνει και ένα υψηλό αριθμό ατόμων με μεσαία και χαμηλή εκπαίδευση τα οποία ίσως χρησιμοποιούν τη δυνατότητα που έχουν να μεταναστεύσουν στην εν λόγω χώρα λόγω δικτύων από παλιότερες μεταναστεύσεις.
Ανεργία
- Οι μισοί από τους μετανάστες που έφυγαν μετά το 2010 ήταν άνεργοι στην Ελλάδα πριν την αποχώρησή τους. Έχει ενδιαφέρον ότι το ποσοστό αυτό δεν ισχύει μόνο για το σύνολο αλλά και για όλες της (οικογενειακές) εισοδηματικές κατηγορίες ξεχωριστά! Το ίδιο ισχύει και για τα εκπαιδευτικό υπόβαθρο των μεταναστών με εξαίρεση αυτούς με δευτεροβάθμια εκπαίδευση (οι περισσότεροι ήταν άνεργοι πριν μεταναστεύσουν).
- Το ποσοστό των ανέργων δεν φαίνεται να «πιέζει» περισσότερο άτομα κάποιας εκπαιδευτικής ή εισοδηματικής κατηγορίας καθώς το ποσοστό ανεργίας (πριν τη μετανάστευση) είναι μοιρασμένο για όλες της εισοδηματικές και εκπαιδευτικές κατηγορίες.
Ηλικία μεταναστών
- Το ποσοστό των μεταναστών άνω των 35 ετών είναι 21% - ποσοστό συγκρίσιμο μόνο με αυτό της προηγούμενης δεκαετία (2000-2010). Όμως στη μετανάστευση μετά το 2010 υπάρχει και ένα 12% μεταναστών ηλικίας 40-49 που είναι μοναδικό στη μεταναστευτική εμπειρία της Ελλάδας έτσι τουλάχιστο όπως φαίνεται από τα δεδομένα του LSE.
- Ίσως πιο ενδεικτικό τις αλλαγής της ηλικίας των μεταναστών είναι αν κοιτάξουμε το 30 έτος. 51% των μεταναστών μετά το 2010 είναι πάνω από 30 χρονών (για τη προηγούμενη δεκαετία το ποσοστό ήταν 43% για 2000-2009 και για τις προηγούμενες 21%, 17%, 6%, 4% !!).
Δουλειά στο εξωτερικό
- Η πλειοψηφία των ατόμων εργάζονται σε δουλειές ανάλογες των δεξιοτήτων (72%). ένα 21% δουλεύει σε πιο χαμηλές δουλειές και ένα 6% είναι άνεργοι.
- Η συντριπτική πλειοψηφία βρίσκει δουλειά άμεσα στο εξωτερικό 0- 6 μήνες (81%).
Δίκτυα
- Τα δίκτυα των μεταναστών αποτελούνται κυρίως από φίλους (46%) και δευτερευόντως από συγγενείς (35%). Η κύρια βοήθεια που παρέχουν στο μετανάστη είναι η εξεύρεση στέγης (52%) και λιγότερο συχνά εξεύρεση δουλειάς 17,5%.
Λόγοι μετανάστευσης
- Αναμενόμενα οι λόγοι μετανάστευσης κατά τη περίοδο της κρίσης σχετίζονται συντριπτικά με οικονομικές αιτίες (72%). Αυτό διαφοροποιείται σαφώς με τις προηγούμενες δεκαετίες.
Εμβάσματα
- Το πολύ ενδιαφέρον ερευνητικό εύρημα εδώ είναι το γεγονός ότι το συντριπτικά μεγαλύτερα μέρος των μεταναστών ούτε στέλνει ούτε δέχεται χρήματα (68%). Άρα προκύπτει ότι η μετανάστευση συντελεί, κυρίως, στο βιοπορισμό (ή την κοινωνικο-οικονομική πρόοδο, ανάλογα με τις απολαβές της μετανάστευσης και τις στοχεύσεις του μετανάστη) των μεταναστών αυτών καθαυτών.
- Ένα 19% των μεταναστών στέλνει χρήματα στην Ελλάδα και ένα 13% δέχεται χρήματα. Προφανώς συμβαίνει ότι τα άτομα που στέλνουν χρήματα είναι κυρίως από χαμηλές και πολύ χαμηλές εισοδηματικές κλάσεις. Σε ό,τι αφορά τα άτομα που λαμβάνουν χρήματα είναι κυρίως από τα μεσαία εισοδηματικά στρώματα. Το πλέον σημαντικό παραμένει ότι για όλες τις εισοδηματικές κατηγορίες η συντριπτική πλειοψηφία των μεταναστών ούτε δέχεται ούτε λαμβάνει χρήματα.
«Κέντρο» - «Περιφέρεια»:
Ελλάδα ως Περιφέρεια: Μετανάστευση Eλλήνων πτυχιούχων προς «Κέντρο»
Ελλάδα ως Κέντρο: Μετανάστευση προς Ελλάδα από Βαλκάνια, Ασία, Αφρική κλπ + buffer zone - storage house (αποθετήριο μεταναστών της ΕΕ)
Από το 2007 ως το 2014 10πλασιάστηκε ο αριθμός αυτών που καταθέτουν τα βιογραφικά τους στο Portal της ΕΕ για να βρουν δουλειά
Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε μαθητές Πειραματικών σχολείων της Θεσσαλονίκης παρουσιάστηκαν για πολύ υψηλά ποσοστά που έφτασαν στο 40,5% για μαθητές της Α' Λυκείου που είχαν «Υψηλή ή πολύ υψηλή πρόθεση μετανάστευσης». Οι μαθητές αυτοί είχαν υψηλά ποσοστά γονέων με μεταναστευτική εμπειρία και πτυχία κυρίως των μητέρων (Λαμπριανίδης Συκάς, Έρευνα σε 373 μαθητές Λυκείου Πειραματικών σχολείων Θεσ/νίκης, Ιαν- Απρίλιος 2014)
Πολιτικές
Η σημερινή κυβέρνηση έχει επανειλημμένως επισημάνει τη μεγάλη συμβολή του ανθρώπινου κεφαλαίου και ιδιαίτερα του επιστημονικού δυναμικού, στην οικονομική ανάπτυξη και για αυτό πως η διαρροή του συνιστά μεγάλη πληγή για τη χώρα.
Υπάρχουν δυο τρόποι, για να αξιοποιήσει κανείς τους πτυχιούχους της χώρας του που εργάζονται στο εξωτερικό.
- Ο ένας είναι να στοχεύσει στην επιστροφή τους (return option),
-Ο άλλος να προσπαθήσει να αξιοποιήσει το ανθρώπινο αυτό κεφάλαιο θεωρώντας ότι θα παραμείνει στο εξωτερικό (diaspora option).
Μέχρι τη δεκαετία του 1980, οι εθνικές και διεθνείς πολιτικές στόχευαν στην επιστροφή προσφέροντας κίνητρα (όπως φορολογικές ελαφρύνσεις) σε αυτούς που επέστρεφαν. Όμως, τα αποτελέσματα δεν ήταν ικανοποιητικά. Υπήρξαν βέβαια και επιτυχημένα παραδείγματα όπως κάποιων νέων βιομηχανοποιημένων χωρών (Σιγκαπούρη και Δημοκρατία της Κορέας) και κάποιων μεγάλων χωρών, όπως η Κίνα και η Ινδία που έδωσαν κίνητρα, δημιούργησαν αξιόλογες δομές για Ε&Α κυρίως όμως είχαν υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης.
- Η κυβέρνηση θα προσπαθήσει να διευκολύνει την απρόσκοπτη πραγματοποίηση κάθε δυνατής συνεργασίας αυτών των ανθρώπων με την Ελλάδα τόσο από τη χώρα στην οποία βρίσκονται όσο και διευκολύνοντας τους να εργαστούν κατά διαστήματα στην Ελλάδα. Έτσι, θα μεταφέρουν τις ιδέες, τις γνώσεις και την τεχνογνωσία τους, μέσα από ουσιαστικές συνεργασίες με πανεπιστήμια, με ερευνητικά κέντρα αλλά και με ιδιωτικές επιχειρήσεις ή και με την ίδρυση δικών τους επιχειρήσεων.
- Μέσω του νέου αναπτυξιακού νόμου θα ενισχύσουμε γενικά την απασχόληση αλλά θα μοριοδοτήσουμε ιδιαίτερα την απασχόληση εξειδικευμένου προσωπικού. Επίσης θα ενισχύουμε ιδιαίτερα, κυρίως τα άϋλα κόστη, των μονάδων Ερευνας & Ανάπτυξης (R&D) επιχειρήσεων καθώς και την δημιουργία ερευνητικών Κέντρων και μπορώ να διαβεβαιώσω πως υπάρχει πολύ μεγάλη ζήτηση από πολύ σημαντικές πολυεθνικές επιχειρήσεις που, αναγνωρίζοντας την ύπαρξη ενός πολύ αξιόλογου επιστημονικού δυναμικού καθώς και το εξαιρετικό κλίμα της Ελλάδας κλπ, θέλουν να δημιουργήσουν κέντρα έρευνας και ανάπτυξης στην Ελλάδα. Επίσης, θα ενισχύουμε
-Νεοφυείς (start ups) καινοτόμες επιχειρήσεις.
- Πριμοδότηση ερευνητικών προτάσεων όταν συμμετέχουν έλληνες επιστήμονες που εργάζονται στο εξωτερικό
- Διευκόλυνση της δυνατότητας να εργάζεται κανείς ταυτόχρονα σε παν/μιο στην Ελλάδα και στο εξωτερικό (Dual appointments)
Αυτό, ίσως αποτελέσει και τη «γέφυρα», η οποία κάποια στιγμή, αργότερα, θα τους φέρει πίσω, με αναμφισβήτητα θετικά αποτελέσματα για το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας.
*Στις ηλικίες 15-69 ετών ο μ.ό. στην Ε.Ε. είναι 22% και στην Ελλάδα 19%, στις ηλικίες 25-64 ο μ.ό. στις χώρες ΟΟΣΑ είναι 31% και στην Ελλάδα 28%
**Εάν σε αυτούς προσθέσουμε και τους πτυχιούχους ΑΤΕΙ, ΑΣΠΑΙΤΕ και ισότιμων σχολών τότε το σύνολο των πτυχιούχων ανέρχεται σε 1.719.000 οπότε το ποσοστό αυτών που εργάζονται στο εξωτερικό μειώνεται στο 11,1% - ΕΛΣΤΑΤ 2011).