«Πολίτης δ' ἁπλῶς οὐδενί τῶν ἂλλων ὁρίζεται μᾶλλον ἢ τῷ μετέχειν κρίσεως και ἀρχῆς».(Πολιτικά 1275a24)
Η σύνδεση της αρχαίας ελληνικής πολιτικής φιλοσοφίας με την ηθική αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο τόσο της φιλοσοφικής παράδοσης όσο και της πολιτικής αντίληψης των αρχαίων Ελλήνων. Στους δέκα περίπου αιώνες της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας (από τον 6ο αι. π.Χ μέχρι και τον 4ο αι. μ.Χ.) η ελληνική διανόηση δεν έπαψε να επισημαίνει την ανάγκη προσέγγισης της πολιτικής με ηθικούς όρους. Το γεγονός ότι στην εποχή μας η εν λόγω συνάφεια έχει δραματικά διαρραγεί μας καλεί να επαναφέρουμε στο προσκήνιο τον προβληματισμό των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, στοχεύοντας στην επανασύνδεση των δύο βασικών αυτών δομών του ανθρώπινου βίου, θεωρώντας ότι τα πολύ σημαντικά κείμενα των Ελλήνων φιλοσόφων είναι δυνατό να γίνουν σηματοδότες για την επίλυση των σύγχρονων πολιτικών προβλημάτων.
Η παραπάνω προβληματική απασχόλησε τους συνέδρους του 29ου Διεθνούς συνεδρίου Φιλοσοφίας, το οποίο διεξήχθη στη Ρόδο από 7 έως 15 Ιουλίου και σημείωσε εμφανή επιτυχία ως προς τη συμμετοχικότητα και την απήχηση (Το Συνέδριο οργανώθηκε από τη Διεθνή Εταιρεία Ελληνικής Φιλοσοφίας και την Ελληνική Φιλοσοφική Εταιρεία και πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας, τη συμβολή της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου και τη στήριξη της Βουλής των Ελλήνων). Με αφορμή τη λήξη των εργασιών του Συνεδρίου θα διατυπώσουμε λίγες σκέψεις πάνω στο θέμα του, που ήταν θεμελιώδες για την ελληνική φιλοσοφική παράδοση: «Ηθική και πολιτική φιλοσοφία των Ελλήνων, από τους Προσωκρατικούς μέχρι τους Νεοπλατωνικούς».
Αρχίζοντας από τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, όπου διατυπώνεται ο γενικός ορισμός του πολίτη, θα επιχειρήσουμε μια σύντομη σύγκριση του αριστοτελικού ορισμού του πολίτη («μετέχειν κρίσεως και ἀρχῆς») με τη νεότερη αντίληψη για τον πολίτη, όπως αυτή προκύπτει από τη γενικότερη εικόνα της πολιτικής πρακτικής παγκοσμίως. Στο τρίτο βιβλίο των Πολιτικών ο κύριος άξονας της αριστοτελικής επιχειρηματολογίας αναφορικά με την έννοια του πολίτη είναι η συμμετοχή του τελευταίου στην άσκηση εξουσίας. Ο πολίτης κατά τον Αριστοτέλη, πρέπει να είναι κοινωνός αρχής: Δεν αρκεί απλά να ενδιαφέρεται για τα κοινά, αλλά είναι αναγκαίο να ασκεί εξουσία. Το είδος της συμμετοχής του πολίτη στην εξουσία ορίζεται από την πολιτεία, άλλος δηλαδή είναι ο πολίτης στη δημοκρατία και άλλος στην ολιγαρχία, όπως αναφέρει στα Πολιτικά, ωστόσο το ίδιο το κείμενο των Πολιτικών μας οδηγεί στη σκέψη πως ο ρόλος της πολιτείας συνίσταται κυρίως στο να καθορίζει ποσοτικά ζητήματα, που αφορούν κυρίως το βαθμό συμμετοχής του πολίτη στην εξουσία, χωρίς όμως αυτό να διαφοροποιεί διόλου το βασικό κριτήριο της ιδιότητας του πολίτη, δηλαδή την ενεργό συμμετοχή του στην άσκηση αρχής (θα λέγαμε της δικαστικής, της νομοθετικής και της εκτελεστικής εξουσίας).
Αν και ο ορισμός αυτός είναι μάλλον στενός- και τούτο γίνεται αντιληπτό από το ότι ένας μεγάλος αριθμός πολιτών, όπως οι νέοι, οι ξένοι, οι μέτοικοι και οι χειρώνακτες ή οι βαναυσοτέχναι, παραμένει εκτός των ορίων του, άρα και εκτός της πολιτικής σκηνής, κατά τον Αριστοτέλη- είναι αξιοσημείωτο ότι στη συνέχεια του κειμένου ο ορισμός δεν διαφοροποιείται από το φιλόσοφο. Παραμένει ως ο γενικός ορισμός του πολίτη, αν και σκιαγραφεί μόνο τον πολίτη της δημοκρατίας, πράγμα που επισημαίνει πρώτος ο ίδιος ο Αριστοτέλης, αποδεχόμενος ότι ο πολίτης στη δημοκρατία είναι «μάλιστα πολίτης», δηλαδή κατ' εξοχήν πολίτης. Το γεγονός ότι η διαφορετικότητα των πολιτευμάτων δεν συνιστά για τον Αριστοτέλη λόγο μετασχηματισμού του ορισμού του πολίτη (αν και κάθε πολίτευμα προσδίδει άλλο ύφος στον πολίτη και την πολιτεία) είναι καίριο για την κατανόηση της φιλοσοφικής του τοποθέτησης σε ό,τι αφορά τη σχέση ατόμου-πολιτείας.
Κατά τη γνώμη μας το «μετέχειν» αποτελεί για τον Αριστοτέλη «όρο» της πολιτικής ουσίας του ανθρώπου και, όπου αυτό δεν είναι επιτρεπτό, φαίνεται να εννοεί, εκεί δεν συζητούμε για πολίτες. Η αθηναϊκή δημοκρατία σφραγίζει τη σκέψη του Αριστοτέλη και το γεγονός ότι η πολιτική του φιλοσοφία είναι εμποτισμένη από τη ζωή της δημοκρατίας είναι χωρίς άλλο η νίκη της Αθήνας στην καρδιά του μεγάλου Μακεδόνα, ο οποίος όμως δεν υπήρξε θερμός θιασώτης της γνωστής σε όλους δημοκρατίας των πολλών. Ο ίδιος προτιμά μια μορφή «Πολιτείας» με δημοκρατικά στοιχεία, αλλά ηθικά και υφολογικά αριστοκρατική.
Είναι αλήθεια πως το στοιχείο της συμμετοχικότητας είναι ό,τι δεν ισχύει στις σύγχρονες ολιγαρχίες, που δανείζονται -ως μη ώφειλαν- το όνομα της δημοκρατίας. Ο σύγχρονος πολίτης δεν μετέχει ούτε «κρίσεως» ούτε «αρχής», αν και νομικά το δικαίωμα αυτό δεν περιορίζεται σε μικρό αριθμό πολιτών. Ως επίφαση δημοκρατικότητας, η ισχνότατη πολιτική παρουσία του σύγχρονου πολίτη, κυρίως ως έκφραση ψήφου για μια αμφιλεγόμενη αντιπροσώπευση, ουσιαστικά τον ακυρώνει. Για το λόγο αυτό η έννοια του ενεργού πολίτη ως κοινωνού της εξουσίας και διαχειριστή του κοινού συμφέροντος, ανεξαρτήτως πολιτειακού πλαισίου, ανάγεται από το πεδίο της φιλοσοφικής παρατήρησης σε ένα από τα καθολικότερα μηνύματα της αριστοτελικής διανόησης.
Ποιος είναι κατά τον Αριστοτέλη ο άριστος πολίτης της αρίστης Πολιτείας; Είναι ο ενεργός πολίτης, που συμμετέχει κατά προαίρεσιν στις αποφάσεις της πόλης του -τόσο με την ευρύτερη έννοια του βουλεύεσθαι και κρίνειν, όσο και με τη στενότερη έννοια της άσκησης εξουσίας- είναι ο φρόνιμος και μετριοπαθής άνθρωπος, ο επαρκώς διαβιών (ούτε υπερπλούσιος ούτε υπέρπτωχος), ο οποίος πράττει με ευθύνη, για να διασφαλίζει στην πόλη του την ευμάρεια, την παιδεία και την ειρήνη. Είναι ο ελεύθερος νους που δημιουργεί εν αυτονομία και ζει «κατά προαίρεσιν» αλλά ταυτόχρονα υπακούει εθελότρεπτα στο νόμο και παράγει ατομικά και συνολικά έργα αρετής.
Η αρίστη πολιτεία κατά τον Σταγειρίτη είναι μια αριστοκρατία της αρετής και όχι του πλούτου. Σε αυτήν οι άριστοι και ο δήμος ταυτίζονται ενώπιον του κοινού σκοπού, που είναι η ευδαιμονία. Η τέλεια πολιτεία δεν είναι απλά μια δημοκρατία, είναι η δημοκρατία των αρίστων. Μέσα στον διαλεκτικό εναγκαλισμό πολιτείας-πολίτη, η ορθή πολιτεία έχει ως τέλος (σκοπό) της την ευδαιμονία των πολιτών, που γίνεται εφικτή διά της ορθής παιδείας. Σε αυτήν ο πολίτης, με λόγο και φρόνηση πράττει υπηρετώντας τη σωτηρία της πόλης, διότι μέσα σε αυτήν -και μόνο- είναι δυνατό να αναπτύξει την προσωπικότητά του και να αυτοπραγματωθεί.