Ένα από τα πλέον σημαντικά αποτελέσματα της τρέχουσας κρίσης στη χώρα μας είναι η ανασφάλεια και η αγωνία που οι περισσότεροι από εμάς νιώθουμε σχετικά με το μέλλον. Αυτά τα συναισθήματα ενισχύονται επιπλέον από το γενικότερο περιβάλλον εντός και εκτός Ελλάδας, το οποίο είναι εξαιρετικά ρευστό. Τα αισθήματα αυτά είναι σε μεγάλο βαθμό δικαιολογημένα - πολλές εκφάνσεις της προσωπικής, κοινωνικής κι επαγγελματικής ζωής ταλαντεύονται και κανείς δεν γνωρίζει πώς θα εξελιχθούν.
Κι όμως υπάρχει τρόπος να αντισταθούμε. Απαιτεί όμως μία διαφορετική αντίληψη. Την άποψη ότι οι ικανότητές μας να επιλύουμε σύνθετα προβλήματα και να αντιμετωπίζουμε τα όποια εμπόδια μπορούν να αναπτυχθούν και να καλλιεργηθούν και ότι κανείς μας δε μπορεί να θεωρήσει εαυτόν ως ανάξιο να προοδεύσει.
Τα τελευταία χρόνια μία μεγάλη σχολή σκέψης έχει ασχοληθεί γύρω από τη διάκριση μεταξύ της παγιωμένης αντίληψης (fixed mindset) και της αντίληψης διαρκούς μάθησης (growth or learning mindset). Η πρώτη βασίζεται στην υπόθεση ότι οι ικανότητές μας είναι έμφυτες και δεν χρήζουν περαιτέρω βελτίωσης. Η δεύτερη αντιθέτως υποστηρίζει ότι ανεξάρτητα από τις όποιες ικανότητες έχουμε εκ φύσεως, η προσπάθεια που καταβάλλουμε είναι εκείνη η οποία «γεννάει» τις δεξιότητες και οδηγεί σε επιτεύγματα.
Η καθηγήτρια Carol Dweck του Stanford με περισσότερα από 30 χρόνια έρευνα πάνω στο αντικείμενο, μέσα από το βιβλίο της «Mindset: The New Psychology for Success» έχει αναλύσει την τάση για εξιδανίκευση των προτύπων: «Τείνουμε να θεωρούμε τα πρότυπά μας ως ανθρώπους με ιδιαίτερες ικανότητες. Σπάνια σκεφτόμαστε ότι είναι απλοί άνθρωποι οι οποίοι προσπάθησαν και πέτυχαν τα αποτελέσματα για τα οποία τους θαυμάζουμε.» Η έρευνά της επικεντρώθηκε ακριβώς σε αυτό το θέμα. Στο πώς δηλαδή τα παιδιά σε σχολική ηλικία, αλλά και μεταγενέστερα οι ενήλικες, διαμορφώνουν την κουλτούρα της διαρκούς μάθησης. Η νοοτροπία αυτή καθορίζει τις αποφάσεις που λαμβάνουμε, το μέγεθος της προσπάθειας που καταβάλουμε σε κάθε πόνημά μας, τα ρίσκα που παίρνουμε, τον τρόπο που αντιδρούμε στις αποτυχίες, αλλά και στην όποια κριτική μας γίνεται, τις προκλήσεις που είμαστε διατεθειμένοι να αντιμετωπίσουμε.
Η αντίληψη περί διαρκούς μάθησης γίνεται όλο και περισσότερο σημαντική αν σκεφτεί κανείς πως η εποχή μας με τις διαρκείς αλλαγές που είναι ταχύτατες και ελάχιστα προβλέψιμες, απαιτεί νέου τύπου δεξιότητες και ο καθένας από εμάς καλείται να προσαρμοστεί και να αναπτυχθεί ανάλογα.
Πώς μπορεί να διακρίνει κανείς αν σκέφτεται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο; Είναι απλό. Ας αναλογιστούμε αρχικά πώς αντιμετωπίζουμε μία ιδιαίτερα δύσκολη κατάσταση. Εγκαταλείπουμε γρήγορα την προσπάθεια ή επιμένουμε να την επιλύσουμε; Μας τρομάζει το ενδεχόμενο της όποιας αποτυχίας, μεμψιμοιρούμε, γκρινιάζουμε; Κι αν αποτύχουμε; Η αποτυχία είναι ένα πιθανό ενδεχόμενο της όποιας προσπάθειας καταβάλλουμε. Πώς την αντιμετωπίζουμε;
Οι άνθρωποι που διαθέτουν growth mindset δεν κάμπτονται από την προσπάθεια που απαιτείται προκειμένου να επιλύσουν ένα πρόβλημα ή να πετύχουν ένα στόχο. Θεωρούν την αποτυχία σαν ένα επιπλέον βήμα στην προσπάθειά τους να αναπτύξουν περαιτέρω τις δεξιότητές τους, να δυναμώσουν την ανθεκτικότητά τους και να βελτιώσουν τις μεθόδους τους. Πιστεύουν ότι με προσπάθεια και συστηματική δράση θα μπορέσουν να βελτιώσουν και να αναπτύξουν περαιτέρω τις ικανότητές τους. Διαθέτουν ευελιξία και προσαρμοστικότητα ώστε να διορθώνουν με ακρίβεια τις πτυχές του πλάνου τους προκειμένου να έχουν περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας στην επόμενη προσπάθεια. Έχουν όμως και ανοιχτά μάτια και αυτιά - και εγωισμό όσο πρέπει - για να μπορούν να διδάσκονται από άλλους γύρω τους, οι οποίοι έχουν καταφέρει να επιτύχουν στους τομείς που τους ενδιαφέρουν, και εμπνέονται από αυτούς. Δέχονται δε την όποια κριτική τους γίνεται, ακόμη και αρνητική, με ανοιχτό πνεύμα στοχεύοντας πάντα να βελτιωθούν και να γίνουν καλύτεροι.
Και στην επιτυχία; Τι γίνεται στην επιτυχία;
Εδώ είναι το ενδιαφέρον. Οι άνθρωποι έχουν συχνά την τάση να ερμηνεύουν την επιτυχία ως αποτέλεσμα των ιδιαίτερων ικανοτήτων και έμφυτων ταλέντων που διαθέτει κανείς, όπως υποστηρίζει και η Carol Dweck. Πολλές φορές όμως κι εμείς οι ίδιοι στις δικές μας επιτυχίες παρασυρόμαστε στον αυτοθαυμασμό, στην ανάγκη αυτο-επιβεβαίωσης, στον πειρασμό να δούμε τον εαυτό μας με ιδιαίτερες ικανότητες και ταλέντα που ξεφεύγουν από το μέσο όρο. Κι έτσι ξεχνάμε τον κόπο που καταβάλλαμε, την προσπάθεια, την αγωνία, την επιμονή, την υπομονή, την εφευρετικότητα, τη δημιουργικότητα κι άλλες αρετές που επιδείξαμε στην πορεία. Ξεχνάμε γιατί η επιτυχία μας μεθάει το «εγώ» μας.
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η ερμηνεία που δίνουμε στα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας, και σε εμάς προσωπικά, στις επιτυχίες και στις αποτυχίες δικές μας και τρίτων, καθορίζει και τις επόμενες κινήσεις μας, την πορεία μας. Η επιτυχία αν τη δούμε ως προϊόν συστηματικής και σκληρής προσπάθειας ενεργοποιεί. Η αποτυχία αν την ερμηνεύσουμε ως μία αφορμή για να μάθουμε και να προσαρμόσουμε τη στρατηγική μας διορθώνοντας τα αδύναμα σημεία επίσης ενεργοποιεί.
Και κάτι τελευταίο. Πολύ σημαντικό για όσους τρομάζουν με την όποια αποτυχία. Ένα πρακτικό τρικ που μπορούμε να αξιοποιήσουμε στον εσωτερικό μας διάλογο.
Μία και μόνη λέξη στο τέλος της πρότασης μπορεί να καθορίσει την έκβαση της επόμενης προσπάθειάς μας. Ποια είναι αυτή η μαγική λέξη; Ακόμα.
Δεν έχω καταφέρει να κάνω αυτό Ακόμα.
Δεν έχω φτάσει στο επιθυμητό επίπεδο σε αυτό Ακόμα.
Δεν έχω μάθει να επιλύω αυτό το πρόβλημα Ακόμα.
Πόση δύναμη, πόση όρεξη, πόση ενέργεια μας δίνει για τη συνέχεια αυτό το Ακόμα!