Η εξάπλωση των εξαρτησιογόνων ουσιών, των ουσιών δηλαδή που έχουν την ιδιότητα να επιδρούν στο κεντρικό νευρικό σύστημα και να προκαλούν εξάρτηση και ευφορία, είναι σήμερα ένα ιδιαίτερα διαδεδομένο φαινόμενο που αφορά κατά κύριο λόγο τους νέους κάθε εθνικότητας και κοινωνικής στάθμης. Στη χώρα μας ειδικά παρατηρείται σημαντική επιδείνωση του προβλήματος της ουσιοεξάρτησης τα τελευταία χρόνια προφανώς σχετιζόμενη με την γενικότερη κοινωνικο-οικονομική κρίση που αντιμετωπίζουμε.
Στις ψυχοτρόπες ουσίες που προκαλούν εξάρτηση συγκαταλέγονται πολλές χημικές ενώσεις φυτικής ή συνθετικής προέλευσης. Οι ουσίες αυτές είτε κυκλοφορούν νόμιμα και είναι σε γενικές γραμμές σχετικά κοινωνικά αποδεκτές, όπως το αλκοόλ, και η νικοτίνη, είτε είναι παράνομες και κοινωνικά καταδικαστέες ουσίες όπως το χασίς, τα οπιούχα και η κοκαΐνη. Ο διαχωρισμός των ουσιών σε νόμιμες ή παράνομες έχει γίνει με βάση τόσο την επικινδυνότητα τους όσο και με βάση ποικίλους κοινωνικούς, πολιτισμικούς αλλά και θρησκευτικούς παράγοντες στην πορεία του χρόνου. Ακόμα είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι νόμιμες ουσίες, όπως για παράδειγμα φάρμακα τα οποία χορηγούνται με ειδική ιατρική συνταγή, συχνά διακινούνται μέσα από παράνομα κυκλώματα, και χρησιμοποιούνται με επιβλαβή τρόπο.
Ανάλογα με τον τρόπο δράσης τους όλες οι εξαρτησιογόνες ουσίες ανεξαρτήτως νομιμότητας ανήκουν στις τρεις παρακάτω μεγάλες κατηγορίες:
α) Ουσίες με κατασταλτική δράση στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ). Οι ουσίες αυτές προκαλούν κατά κύριο λόγο χαλάρωση, μειωμένη επαφή με το περιβάλλον και υπνηλία. Στην κατηγορία αυτή ανήκει η ηρωίνη, τα βαρβιτουρικά, το αλκοόλ κ.α.
β) Ουσίες με διεγερτική δράση στο ΚΝΣ οι οποίες προκαλούν κυρίως υπερεγρήγορση και υποκειμενική αίσθηση αύξησης των σωματικών και πνευματικών δυνάμεων καθώς και υπερεκτίμηση των ικανοτήτων του ατόμου σε σχέση με το περιβάλλον του, τέτοια δράση έχει η κοκαΐνη, η νικοτίνη και οι αμφεταμίνες.
γ) Και τέλος παραισθησιογόνες ουσίες οι οποίες αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εξωτερικό του κόσμο αλλά και τον ίδιο του τον εαυτό. Η λήψη αυτών των ουσιών προκαλεί κυρίως οπτικές παραισθήσεις ή και ψευδαισθήσεις και σπανιότερα ακουστικές και σωματικές ψευδαισθήσεις, συχνά επίσης υπάρχει αλλοίωση στην υποκειμενική αίσθηση ροής του χρόνου. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει το LSD, το ecstacy, η κάνναβη και η μεσκαλίνη.
Τα άτομα που κάνουν χρήση τοξικών ουσιών χωρίζονται με την σειρά τους σε δύο κατηγορίες.
α) Σε περιστασιακούς χρήστες οι οποίοι δεν κάνουν συχνή και παρατεταμένη βαριά χρήση της ουσίας και δεν παρουσιάζουν συνήθως επαγγελματική και κοινωνική έκπτωση, ζώντας μια σχετικά φυσιολογική ζωή χωρίς να παρουσιάζουν σοβαρά προβλήματα ψυχικής και σωματικής υγείας.
β) Και δεύτερον σε συστηματικούς χρήστες οι οποίοι κάνουν βαριά και συχνή, πολλές φορές καθημερινή, κατάχρηση της ουσίας. Οι άνθρωποι αυτοί είναι και πρέπει να αντιμετωπίζονται σαν ασθενείς από την στιγμή που σχεδόν όλοι παρουσιάζουν συνήθως μεγάλο αριθμό τόσο σωματικών όσο και ψυχικών προβλημάτων υγείας. Ακόμη τα άτομα αυτά έρχονται αντιμέτωπα με ένα μεγάλο αριθμό κοινωνικών και επαγγελματικών προβλημάτων και σταδιακά οδηγούνται στην εξαθλίωση και την πλήρη κοινωνική απόρριψη.
Σ' αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι ο διαχωρισμός των χρηστών στις δύο παραπάνω κατηγορίες δεν μπορεί να είναι απόλυτος και σταθερός από την στιγμή που σχεδόν όλοι ξεκινούν κάνοντας περιστασιακή χρήση για να περάσουν κάποιοι στη συνέχεια στη συστηματική βαριά χρήση με τις συνέπειες που αναφέραμε παραπάνω. Ο χρόνος που θα μεσολαβήσει για να γίνει αυτή η αλλαγή είναι εξαιρετικά δύσκολο να προσδιοριστεί εφ'όσον εξαρτάται από το είδος της ουσίας, την προσωπικότητα του χρήστη καθώς και από τις δυσκολίες με τις οποίες θα έρθει αντιμέτωπος στην ζωή του. Στην πράξη αυτή η αλλαγή μπορεί να γίνει τόσο μέσα σε λίγες μέρες όσο και μετά από μερικά χρόνια.
Όσον αφορά τα αίτια, οι παράγοντες που συντελούν στην χρήση τοξικών ουσιών μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες.
Σε Ατομικούς, Οικογενειακούς και Κοινωνικούς παράγοντες.
1. Στους Ατομικούς παράγοντες κύριο λόγο παίζουν:
α. Τα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά της εφηβείας, δηλαδή η έντονη επιθυμία και τάση του εφήβου να αποκτήσει νέες εμπειρίες, να πειραματιστεί με νέες καταστάσεις και να δοκιμάσει νέες μορφές συμπεριφοράς και τρόπο ζωής.
β. Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όπως η έντονη ανάγκη για ανεξαρτησία και η εναντίωση στις παραδοσιακές μορφές εξουσίας καθώς και η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η ανυπαρξία συγκεκριμένων στόχων και προσδοκιών για το μέλλον προδιαθέτουν τον νέο στο να δοκιμάσει , και πιθανώς να εθιστεί σε κάποια ή κάποιες ψυχοτρόπες ουσίες .
γ. Ψυχοπαθολογικές καταστάσεις, όπως η κατάθλιψη, η διπολική διαταραχή, οι αγχώδεις διαταραχές και κάποιες διαταραχές προσωπικότητας φαίνεται ότι προδιαθέτουν στη χρήση τοξικών ουσιών. Σ' αυτές τις περιπτώσεις η χρήση προσφέρει προσωρινή ανακούφιση της συμπτωματολογίας για λίγη ώρα και με αυτό τον τρόπο επιταχύνει την δημιουργία της εξάρτησης με αποτέλεσμα τελικά να παρατηρείται επιδείνωση των συμπτωμάτων τα οποία ο χρήστης προσπαθεί ανεπιτυχώς να αντιμετωπίσει διαμέσου της ουσίας.
δ. Κληρονομικότητα, γενετικοί παράγοντες. Νεότερες έρευνες καταδεικνύουν γενετική προδιάθεση απέναντι στον αλκοολισμό αλλά και την εξάρτηση στην ηρωίνη
2. Όσον αφορά τους Οικογενειακούς παράγοντες σημαντικό ρόλο παίζει το γονεϊκό πρότυπο, το παράδειγμα δηλαδή που δίνουν οι γονείς με την δική τους συμπεριφορ . Έχει αποδειχθεί ότι οι χρήστες προέρχονται σε υψηλό ποσοστό από γονείς που και αυτοί πίνουν η κάνουν χρήση παράνομων ουσιών. Άλλοι οικογενειακοί παράγοντες είναι η απουσία στενής σχέσης με τους γονείς και η ασυνέπεια των γονέων στην παρακολούθηση και διαπαιδαγώγηση των παιδιών , καθώς και οι χαμηλές προσδοκίες από μέρους των γονέων για την εκπαίδευση και τις ικανότητες των παιδιών τους γενικότερα.
3. Ως προς τους Κοινωνικούς παράγοντες σημαντικό ρόλο παίζει η δομή της σύγχρονης κοινωνίας με την συνεχή εξασθένιση του οικογενειακού θεσμού και την προτροπή για άμεση ατομική ικανοποίηση των αναγκών του ανθρώπου ανεξαρτήτως κόστους και συνεπειών. Επίσης η έμμεση διαφήμιση για τα ναρκωτικά από τον κινηματόγραφο την μουσική και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης τα οποία με την υπερβολική προβολή και ενασχόληση με το θέμα των ναρκωτικών φαίνεται να δρουν προτρεπτικά στους νέους για να δοκιμάσουν αυτό για το οποίο γίνεται τόσο μεγάλος θόρυβος.
Άλλοι σημαντικοί κοινωνικοί παράγοντες είναι η ανεπάρκεια του εκπαιδευτικού συστήματος, η ανεργία και γενικότερα η ανασφάλεια και απαισιοδοξία με την οποία οι σημερινοί νέοι βλέπουν το μέλλον.
Τέλος όσον αφορά τη θεραπευτική αντιμετώπιση του προβλήματος της ουσιοεξάρτησης θα πρέπει να τονίσουμε ότι πρόκειται για μια μακροχρόνια διαδικασία η οποία τις περισσότερες φορές απαιτεί την ύπαρξη ενός σύνθετου θεραπευτικού μοντέλου, το οποίο θα εστιάσει στην ολιστική αντιμετώπιση των αιτίων της ουσιοεξάρτησης.