Υπάρχουν δύο τρόποι για να αντικρύσει κάποιος την πραγματικότητα. Αυτοί οι δύο τρόποι εκπροσωπούν και δύο διαφορετικούς τρόπους σκέψης. Ο ένας, είναι ο αναλυτικός. Π.χ. η φράση «οι καρδιολόγοι είναι γιατροί» αποτελεί μία αναλυτική σκέψη η οποία στηρίζεται στη γνώση όλων των λέξεων που αποτελούν τη συγκεκριμένη φράση. Ο άλλος τρόπος σκέψης είναι ο συνθετικός, π.χ. στη φράση «οι καρδιολόγοι είναι πλούσιοι» το νόημα όλων των λέξεων είναι μεν γνωστό, αλλά ως σύνολο, δεν γνωρίζουμε επακριβώς αν η φράση είναι αληθής ή όχι. Στο παρόν άρθρο επελέγη ο δεύτερος τρόπος για να καταδειχθεί η υποψία που πλανάται στο παγκόσμιο νεο-γεωπολιτικό γίγνεσθαι. Μία υποψία επιστροφής σε συνθήκες παλαιότερων εποχών, όπου κεντρικό ρόλο στις διαμάχες και στην αναμόρφωση συνόρων και κρατών έπαιζαν οι πλουτοπαραγωγικές πηγές (resource wars). Τότε που τα σύνορα ήταν σαν τα τουβλάκια Lego...Ας ξεκινήσουμε την αφήγησή μας από τις αρχές του 19ου αιώνα.
Στο νοτιοδυτικό Ιράν υπάρχουν τα όρη Zagros στα οποία συναντώνται η ασιατική με την αραβική τεκτονική-γεωλογική πλάκα. Εκεί ξεκίνησε η ιστορία του ιρανικού πετρελαίου στις αρχές του 19ου αιώνα. Από τότε διάφοροι Ευρωπαίοι εξερευνητές μαζί με γεωλόγους προσπαθούσαν να χαρτογραφήσουν τις περιοχές της Μέσης Ανατολής αναζητώντας πετρέλαιο. Η σπίθα για την εξερευνητική περιέργεια άναψε από την εργασία ενός Γάλλου γεωλόγου-μηχανικού-αρχαιολόγου (Jean-Jacques de Morgan 1857-1924). Οι ανακαλύψεις του de Morgan ώθησαν ένα Βρετανό επιχειρηματία (William Knox D'Arcy 1849-1917) να εμπλακεί στην αναζήτηση του Ιρανικού πετρελαίου.
Η πρώτη συμφωνία μεταξύ του D'Arcy και της τότε Περσικής κυβέρνησης (Σάχης) συνήφθη το 1901 δημιουργώντας τη First Exploration Company (1903). Ο D'Arcy προσέλαβε ένα Βρετανό μηχανικό για τις γεωτρήσεις ονόματι George Bernard Reynolds (1853-1925). Οι πρώτες γεωτρήσεις στην περιοχή Chiah Surkh ήταν απογοητευτικές και ο D'Arcy στράφηκε σε Γερμανούς, Γάλλους και Αμερικανούς επενδυτές. Την ίδια περίοδο, λίγο πριν το ξέσπασμα του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, η Βρετανία, όντας ναυτική παγκόσμια δύναμη, προσπαθούσε να αλλάξει τη χρήση του κάρβουνου στα πλοία της, σε πετρέλαιο. Η χρήση του πετρελαίου στα βρετανικά πλοία θα καθιστούσε το βρετανικό Ναυτικό το πιο ισχυρό Ναυτικό. Η βρετανική κυβέρνηση, η οποία διέβλεπε τον επερχόμενο πόλεμο (;) δεν ήθελε με τίποτε να αφεθούν τα πιθανολογούμενα κοιτάσματα της Περσίας σε ξένα χέρια. Έτσι δημιουργήθηκε μία άλλη εταιρεία με συγχρηματοδότηση της βρετανικής κυβέρνησης, η Concessions Syndicate Ltd και επικεφαλής τον ίδιο τον D'Arcy. Η νέα εταιρεία στράφηκε σε άλλες περιοχές για αναζήτηση πετρελαίου. Μετά από πολλές αποτυχημένες προσπάθειες, τελικά το 1908 ανακαλύφθηκε το τεράστιο κοίτασμα Masjid Sulaiman. Το κοίτασμα αυτό παρήγαγε πετρέλαιο μέχρι το 1979 (η χρονιά που ξεκίνησε η Ιρανική επανάσταση με τον Αγιατολάχ Χομεϊνί). Το κοίτασμα αυτό ξεκίνησε ουσιαστικά τις γεωπολιτικές αλλαγές στη Μέση Ανατολή. Αλλαγές των οποίων ακόμη και σήμερα διαπιστώνουμε τα αποτελέσματά τους. Το επόμενο έτος, στα 1909, μία νέα πετρελαϊκή εταιρεία δημιουργήθηκε η οποία αντικατέστησε την Concessions Syndicate Ltd: ήταν η σειρά της Anglo-Persian Oil Company (APOC) η οποία το 1935 μετονομάσθηκε σε British Petroleum (BP).
Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ το 1911 έγινε ο Πρώτος Λόρδος του Ναυτικού (First Lord of Admiralty: κάτι αντίστοιχο με τον υπουργό του Ναυτικού) και ήταν από τους βασικούς υποστηρικτές της APOC καθώς πίστευε βαθιά στη χρήση του πετρελαίου στα πλοία του Ηνωμένου Βασιλείου. Όταν η εταιρεία, λίγο πριν το ξέσπασμα του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, αντιμετώπισε χρηματοοικονομικά προβλήματα ο Τσώρτσιλ τη στήριξε πολιτικά καθώς διέβλεπε τον επερχόμενο πόλεμο. Ως συνεπακόλουθο, έκτοτε, ο Τσώρτσιλ, μαζί με τον T.E. Lawerence (ο γνωστός Λώρενς της Αραβίας), υπήρξαν από τους βασικούς «παίκτες» στη γεωπολιτική του πετρελαίου και στη διαμόρφωση των τότε συνόρων της περιοχής. Το 1916 υπεγράφη μυστικά μία συνθήκη μεταξύ του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γαλλίας, και της Ρωσίας (Συνθήκη Sykes-Picot) με την οποία ουσιαστικά ξεκίνησε η διαμόρφωση των μετα-Οθωμανικών κρατών της περιοχής... Αυτή η συμφωνία επιστέγαζε τον έλεγχο-διαχείριση των πλουτοπαραγωγικών πηγών της περιοχής... Ο αυθεντικός χάρτης της μυστικής συμφωνίας Sykes-Picot βρίσκεται εδώ. Προσέξτε τη φράση "SECRET" πάνω αριστερά στο χάρτη.
Σήμερα, 100 χρόνια μετά, ορισμένοι «κοιτάζουν» προς τη συμφωνία Sykes-Picot. Αυτό αποτελεί προσωπική εκτίμηση-διαίσθηση του αρθογράφου. Αυτή τη συμφωνία δείχνει να «φοβάται» ο κ. Ερντογάν και τοποθετεί ως αντιστάθμισμά της στο τραπέζι τη Συνθήκη της Λωζάνης. Δεν θα πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη η αμφισβήτηση της Συνθήκης της Λωζάνης από πλευράς Ερντογάν: η ομιλία Ερντογάν βρίσκεται μέσα στα πλαίσια του αναθεωρητισμού και του νεο-Οθωμανισμού. Από το 2001 είχε αναγνωρισθεί το γεγονός πως από τη στιγμή που μία περιοχή αποκτά την ιδιότητα της εν δυνάμει πλουτοπαραγωγικής (resource potential) τότε αυτόματα η περιοχή αυτή, ίσως, μετατραπεί σε εστία συγκρούσεων (resource wars). Ας έχουμε στο πίσω μέρος του μυαλού μας πως κάθε συνθήκη (treaty) ή συμφωνία (agreement) δεν είναι το διακύβευμα (stake) ενός παιγνίου. Οι συνθήκες και οι συμφωνίες αποτελούν το μέσο για τον έλεγχο-διαχείριση του διακυβεύματος... Ας είμαστε ξεκάθαροι: το διακύβευμα στο παίγνιο του νεοθωμανισμού του κ. Ερντογάν είναι οι πλουτοπαραγωγικές πηγές και πιο συγκεκριμένα οι υδρογονάνθρακες (για τους οποίους τώρα ξαφνικά στην Ελλάδα, «κάποιοι» ανακάλυψαν πως τελικά υπάρχουν...).
Στην Ελλάδα, αναφερθήκαμε στη συμφωνία Sykes-Picot τον Ιανουάριο του 2016. Στην άλλη άκρη του Ατλαντικού, το Μάρτιο του 2016 ξεκίνησε η συζήτηση για την ανάγκη μίας νέας συμφωνίας Sykes-Picot: «...Ιt's time to renegotiate the contract that put the Middle East together. The "contract" is the 1916 Sykes-Picot Agreement (...) A new Sykes-Picot Agreement, if you will....»
Το Μάιο του 2016, αναφέρθηκε στη συμφωνία Sykes-Picot ο πρόεδρος του πανίσχυρου Council on Foreign Relations των ΗΠΑ κ. Richard Haass. Ο κ. Haass έδωσε μεν ως μία εναλλακτική (option) την αποκατάσταση (restore) της συμφωνίας Sykes-Picot μέσω της επανένωσης (!!!) χωρών οι οποίες εμφανίζονται στο χάρτη Sykes-Picot, δηλαδή μέσω του ανασχεδιασμού συνόρων στην περιοχή, αλλά το απέκλεισε καθώς υπάρχουν τεράστιες θρησκευτικές, εθνικές, και ιδεολογικές διαφορές, άρα αυτό θα ήταν παράνοια. Ο κ. Haass φαίνεται να προτείνει μία άλλη εναλλακτική: όσες κυβερνήσεις της περιοχής ικανοποιούν συγκεκριμένα πρότυπα (standards) να ενδυναμωθούν. Οι υπόλοιπες να αποδυναμωθούν... Σε κάθε περίτπωση, ο κ. Haass θεωρεί πως με ορσιμένους τρόπους η συμφωνία Sykes-Picot επιστρέφει («In some ways, the pre-Sykes-Picot Middle East is coming back»). Όχι όμως με την Τάξη Πραγμάτων που είχε επιβάλλει η Οθωμανική Αυτοκρατορία («but without the order imposed by the Ottoman Empire»).
Το Μάϊο του 2016 επίσης οι New York Times θυμήθηκαν τη συμφωνία Sykes-Picot, με την παρουσίαση διάφορων χαρτών της περιοχής και έναν τίτλο που εξάπτει τη φαντασία... Δύο μήνες μετά, ακολούθησε το «πραξικόπημα» στην Τουρκία.
Αν προσπαθήσει να δει κανείς τα γεγονότα της περιοχής ως παίγνιο τότε θα πρέπει να καταφύγει στους 3 συγκεκριμένους κανόνες της Θεωρίας Παιγνίων:
1. Κάθε παίκτης οφείλει να διαθέτει μία στρατηγική υπεροχής («Dominance Strategy»).
2. Κάθε παίκτης οφείλει να εφαρμόσει τη στρατηγική αυτή.
3. Κάθε παίκτης πρέπει να κρατήσει μυστικό το γεγονός πως διαθέτει τέτοια στρατηγική.
Με όρους της Θεωρίας Παιγνίων λοιπόν, μόλις αποκαλύφθηκε η στρατηγική υπεροχής (dominance policy) του κ. Ερντογάν. Δεν είναι πια κρυφή. Το σημαντικότερο; Αποκαλύφθηκε ο φόβος του.
Δεν είναι η Συνθήκη της Λωζάνης... Είναι η Sykes-Picot ηλίθιε.