Το θέμα αυτής της σύντομης εισήγησης είναι ο τρόπος με τον οποίο το τραύμα, ως τέτοιο, συγκροτεί την ιδιαίτερη σχέση μίας κοινότητας γύρω από τον πάσχοντα αλλά και την ιδιαιτερότητα (ιδιοσυστασία) του τραύματος. Το έργο του Caravaggio (1601-1602.) που καταγράφεται με τον τίτλο ως «Η Δυσπιστία του Θωμά» δημιουργεί την αφορμή για να δούμε εάν πέρα από την συμπεριφορά του «Θωμά» που εξετάζει δύσπιστα την πληγή του Ιησού μετά την Ανάσταση, το Τραύμα αποτελεί τη βάση και το πλαίσιο για να συγκεντρωθεί και να συγκροτηθεί ένα μέρος της κοινότητας των μαθητών του Ιησού γύρω από το γεγονός του τραύματος και όχι, όπως θα περιμέναμε, γύρω από το γεγονός του Θανάτου ή της Ανάστασής του.
Στην Κοινωνιολογία της τέχνης μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα έργο τέχνης ως ένα δίαυλο κατανόησης ενός τύπου (ιδεότυπου) σχέσης που καταγράφεται οπτικά - αισθητικά, αλλά είναι φανερό ότι εμπεριέχει κάτι πέρα από την αναπαράσταση ενός γεγονότος. Εδώ ο άπιστος Θωμάς βρίσκεται σκυμμένος με διεισδυτική ματιά, επικεντρωμένη στα λογχισμένα πλευρά του Ιησού. Το βλέμμα του βρίσκεται στην ίδια ευθεία με το δάχτυλο του που με τη σειρά του και αυτό δείχνει και ταυτόχρονα εισέρχεται στο σώμα του Ιησού, ο οποίος με το χέρι του κατευθύνει το χέρι του Θωμά, συγκαταβατικά και συμπονετικά. Ο Ιησούς εδώ δε φαίνεται ούτε να πονάει, ούτε και να προσπαθεί να πείσει του μαθητές του για κάτι. Είναι απλά πατρικός αλλά και καθοδηγητικός προς αυτούς για να βρουν και να μπορέσουν να δουν το αντικείμενο της αλήθειας που τους προσφέρει με την παρουσία του τραύματός του. Το διαπιστωτικό γεγονός της Αλήθειας του Τραύματος είναι το ισχυρό σημείο της όλης συνεύρεσης δασκάλου και μαθητών και σε αυτό το σημείο ο Θωμάς φαίνεται έτοιμος να οδηγηθεί σε ένα νέο δρόμο καθώς ακολουθεί την πορεία του οξυδερκούς του βλέμματος.
Γιατί όμως εδώ επιμένω στο τραύμα και όχι στην Ανάσταση του σώματος του Ιησού που είναι και το καθοριστικό σημείο για την μεταμόρφωση του Ιησού εκ νέου σε Θεϊκή οντότητα, δίπλα στον Πατέρα του. Ο Ιησούς δεν μετασχηματίζεται σε Θεό τραυματισμένος. Η σωματική του -ανθρώπινη- του υπόσταση τελειώνει με την Ανάσταση, σε αυτή δεν υπάρχουν πλέον τραύματα ή πόνος. Αν υπάρχει κάτι από το ανθρώπινο του Είναι, αυτό είναι η ικανότητα του να δείχνει συμπόνια στους ανθρώπους και αυτό γιατί έχει ζήσει και έχει καταλάβει τις αντιφάσεις και τις εσωτερικές συγκρούσεις της ανθρωπινότητας. Ο Ιησούς την ώρα της Ανάστασης και ιδιαίτερα τη στιγμή της μεταμόρφωσης αποτελεί τη σύνθεση και την υπέρβαση αυτών των αντιθέσεων σε κάτι ανώτερο.
Το τραύμα το αφήνει ο Ιησούς πίσω του. Είναι και παραμένει μεταξύ των ανθρώπων, ως η δεικτική πράξη και η οδυνηρή αναζήτηση της αλήθειας. Η εικόνα της πληγής είναι η ιστορία της αλήθειας μιας κοινότητας μαθητών που θα συγκροτηθεί για να βοηθήσει μέσα από την συλλογική της ύπαρξης ως χριστιανική κοινότητα στο ξεπέρασμα του τραύματος. Ο πίνακας του Caravaggio, μας αφήνει να δούμε την απαρχή αυτή της κοινότητας στους σκυμμένους δύσπιστους μαθητές, που ταυτόχρονα με τον εκτεταμένο λαιμό και μέτωπο του Θωμά κινούνται προς τα εμπρός σε ένα δρόμο που τους καθοδηγεί ο Ιησούς δια μέσου του τραύματός «του». Η Incredulità di San Tommaso είναι η ευκαιρία για τη αλλαγή των μαθητών σε δασκάλους και αποστόλους, δηλαδή σε μία νέα δημιουργική πράξη και σχέση που θα επιφέρει μία καταλυτική αλλαγή σε αυτούς που είδαν το τραυματισμένο σώμα και τώρα είναι υποχρεωμένοι να διαβούν αυτή την «Αλήθεια της Πληγής» για να επιφέρουν μία μεγάλη αλλαγή στον εαυτό τους και στην ανθρώπινη κοινότητα.
Μιλάμε εδώ που βρισκόμαστε φιλοξενούμενοι σε μία ιστορική αλλά τραυματισμένη κοινότητα, στην οποία η υλικότητα της καθημερινότητας, εμπεριέχει την αλήθεια ενός τραύματος. Η ένταση και η αισθητική του χώρου τροφοδοτούνται από αυτή τη διάβαση διαμέσου ενός τραύματος, όπως στο έργο του Caravaggio, με πιο χαρακτηριστική στιγμή το πέρασμα από το ποτάμι πάνω στην ιστορική γέφυρα που μας καθοδηγεί απαλά σε μία μεταβολή στην οποίο ο λόγος και ο διάλογος ανάμεσα στις όχθες έχουν την ικανότητα να συγκροτήσουν αλήθειες για το τραύμα του παρελθόντος, αλλά και να τις αποκρύψουν. Το έργο τέχνης: ο πίνακας του «άπιστου Θωμά», το γιοφύρι του Σεράγεβο, τα περάσματα των προσφύγων στο φωτεινό Αιγαίο σε αυτή την περίπτωση έχουν τη δύναμη να μας διδάξουν να αφεθούμε στην αισθητική τους διδασκαλία πέρα από την αναβίωση του πόνου και του καταλογισμού της ιστορικής ευθύνης και να έρθουμε σε μία νέα πραγματικότητα στην οποία «αυτοί» που πόνεσαν είναι η βάση για τη διάβαση της κοινότητας σε μία αλλαγμένη νέα ζωή, μία θετική κοινωνική αλλαγή.
Η ιστορική γέφυρα του Μόσταρ που καταστράφηκε ολοσχερώς το 1993
Στην κοινωνιολογία οι τραυματογενείς αλλαγές αποτελούν αρχικά σημαντικά κοινωνικά γεγονότα πέρα από ψυχικά γεγονότα και του δίνουμε για τον λόγο αυτό ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς την ανάλυση και τη μέθοδο κατανόησης τους. Traumatogenic changes become "societal facts sui generis" in the sense given to this term by Emile Durkheim. For the sake of sociological analysis we can leave out individual traumas, as well as massive traumas, and devote the remaining discussion exclusively to the level of collective traumas. (Sztompka p.10). Σε αυτή την αρνητική πλευρά της τραυματογενούς αλλαγής η Κοινωνιολογία πρέπει να διδαχθεί από την Ψυχολογία στην οποία η διαπίστωση και αλήθεια του τραύματος αποτελεί την βάση για μία ουσιαστική αλλαγή του ατόμου.
Είναι αλήθεια ότι καμία ουσιαστική κοινωνική μεταβολή δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, εάν τα τραυματικά κοινωνικά και πολιτισμικά βιώματα του πρόσφατου ιστορικού παρελθόντος δεν υποβληθούν στο «βάσανο» του Θωμά και στην αναζήτηση της αλήθειας που τόσο παραστατικά μας έδωσε το έργο του Caravaggio. Αυτό ισχύει και για τους πρόσφυγες που έρχονται στην Ευρώπη και στους οποίους επικεντρωνόμαστε συνήθως αποκλειστικά στις άμεσες ανάγκες τους, αλλά όταν αυτό είναι δυνατό ίσως και στο ατομικό τους τραύμα και σχεδόν ποτέ στην τραυματογενή εμπειρία της κοινωνίας και των τόπων και των θρησκευτικών και άλλων συγκρούσεων τις οποίες έζησαν. Η ενσωμάτωσή τους στις κοινωνίες υποδοχής προϋποθέτει όμως το διάλογο και την εκπαίδευσή τους στην «κοινωνική» και πολιτική κοινότητα που τους δέχεται, αλλά και την επεξεργασία του τραύματος της κοινωνίας που άφησαν πίσω τους.
Ως μια τελική επισήμανση στο έργο του «Δύσπιστου Θωμά» ο Caravaggio δεν φωτίζει με την τεχνική του chiaroscuro τον Ιησού. Η διαλεκτική του φωτός που χρησιμοποιεί συνήθως στα έργα του αναδεικνύει του κεντρικούς δρώντες. Σε αυτό το έργο φέρνει τον Ιησού στη θέση αυτού που έχει αφήσει τους άλλους, δηλ. του μαθητές του να πάρουν την ευθύνη του τραύματος και να αντιμετωπίσουν την αλήθειά του με τη δικιά τους ευθύνη και της πράξης τους. Μια υπόδειξη (στάση) για το πώς πρέπει να βλέπουμε το κάθε σημαντικό κοινωνικό και πολιτισμικό τραύμα αλλά και για τη ανάγκη μιας διαλεκτικής μεθοδολογίας της κατανόησης του (Χτούρης, Ζήση, Ρενταρή 2015).
[The Old Bridge stood for 427 years, until it was destroyed on 9 November 1993 during the War in Bosnia and Herzegovina. After its destruction a temporary cable bridge was erected in its place. Ανακτήθηκε από την wikipedia, Public domain ].
Αναφορές
Chtouris, S., Zissi, A., & Rentari, M. (2015). A proposal on the dialectic methodology of empirical research: The example of focused groups for the social and labour integration of young people. Greek Review of Social Research, 145 (B), 2-25
Sztompka, Piotr ; Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung gGmbH (Ed.): The ambivalence of social change : triumph or trauma?. Berlin, 2000 (Papers / Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung 00-001). URN: http://nbnresolving.de/urn:nbn:de:0168-ssoar-116347