Έκανα ένα ταξίδι στην Κω, για εθελοντισμό και έρευνα γύρω από το προσφυγικό, στοιχειώδη και αυτοχρηματοδοτούμενα και τα δύο. Αυτές είναι μερικές από τις σκέψεις με τις οποίες γύρισα πίσω.
«Είσαι σίγουρη; Θα έρθεις μαζί μου εσύ; Αυτοί θα σε βουτήξουν. Αντέχεις;»
Του 76χρονου Διονύση Αρβανιτάκη, του πιο διάσημου μάλλον τώρα φούρναρη της Κω, δεν του γέμιζα το μάτι. Ήμουν σίγουρη, όμως.
Ήταν η πρώτη μου μέρα στο νησί και είχα μόλις εμφανιστεί, ως εθελόντρια βοηθός, σε ένα από τα καταστήματα της αλυσίδας αρτοζαχαροπλαστείων φούρνο Special, απ' όπου κάθε πρωί ο κύριος Διονύσης μαζεύει περισσευούμενα ψωμιά, τσουρέκια, κρουασάν, σιροπιαστά και πίτες, και τα μεταφέρει με το βανάκι του στο λιμάνι του νησιού.
Εκεί, τον περιμένει πάντα μία ουρά από άντρες κάθε ηλικίας από τη Συρία, το Πακιστάν, το Αφγανιστάν, το Κουρδιστάν και το Ιράκ, που κοιμούνται σε σκηνές δίπλα στο κύμα, τους κάδους σκουπιδιών και τις χημικές τουαλέτες, μαζί με κάποιες (λίγες) οικογένειες με μικρά παιδιά, που μένουν συνήθως σε (άθλια) δωμάτια ξενοδοχείων και περνάνε τη μέρα τους σ' ένα παγκάκι στην προβλήτα, κοιτάζοντας απέναντι, τα τουρκικά παράλια. Απ' όπου ήρθαν.
Για τις επόμενες 4 ημέρες, είμαι κάθε πρωί εκεί. Δεν είμαι καλή στη διαχείριση του πλήθους και υποχωρώ πάντα όταν κάποιος μετανάστης μου ζητάει να ανταλλάξει τη φέτα ψωμί που του δίνω με μισό κρουασάν σοκολάτας που περιμένει ακόμα στο δίσκο -αλλά δε με βουτάει κανείς.
Για τις επόμενες 4 μέρες, νιώθω σαν να διασχίζω, κάθε λεπτό της ημέρας, ένα μακρύ σκοτεινό τούνελ, και να βομβαρδίζομαι από χιλιάδες πληροφορίες και ερεθίσματα -συναισθηματικά, δημοσιογραφικά, κοινωνιολογικά, εσωτερικά, θραύσματα μιας πραγματικότητας που ως τότε είχα βιώσει μόνο από απόσταση, ανεπίτρεπτα μονοδιάστατη και κατακερματισμένη.
Αντέχω, φυσικά. Γιατί να μην αντέξω; Δεν κοιμάμαι σε σκηνή δίπλα στο κύμα, τους κάδους σκουπιδιών και τις χημικές τουαλέτες, ούτε καν σε κάποιο άθλιο δωμάτιο ξενοδοχείου, δεν έχω χάσει σύντροφο, αδέρφια ή παιδιά μέσα στη θάλασσα, προσπαθώντας να ξεφύγω από έναν άλλο βέβαιο θάνατο, αντέχω.
Όμως το κεφάλι μου πάει να σπάσει.
Οι άνθρωποι στους οποίους λέω ότι θα πάω/είμαι/μόλις γύρισα από την Κω, υποθέτουν ότι, αν σπάσει τελικά το κεφάλι μου, θα είναι από τη θλίψη/συμπόνια/απελπισία που νιώθω βλέποντας ανθρώπους να ζουν μέσα στην ανασφάλεια, το πένθος και την εξαθλίωση.
Έχουν μόνο εν μέρει δίκιο.
Συνολικά, ο λόγος για τον οποίο συγκλονίζομαι που βρέθηκα εκεί είναι ότι μου δόθηκε για πρώτη φορά η ευκαιρία να δω μία, έστω, έκφραση του προσφυγικού όπως πραγματικά είναι. Σύνθετη. Πολύπλοκη. Θολή. Τόσο πολυεπίπεδη που γίνεται απελπιστική.
Αυτό που, από απόσταση, θεωρούμε ως ένα ζήτημα με δύο, τρεις, άντε τέσσερις πρωταγωνιστές, είναι στην πραγματικότητα ένα μωσαϊκό ανθρώπων, αναγκών, προβλημάτων, συμφερόντων, αδυναμιών και υπερβάσεων, δίκιων και άδικων, που δε σηκώνει καμιά εξιδανίκευση, καμιά απλούστευση και καμιά γενίκευση από αυτές που μας αρέσει τόσο να κάνουμε.
Θα προσπαθήσω να τη βάλω σε λέξεις από δω, σε κεφάλαια, έστω κάποια κομμάτια της, ό,τι πρόλαβα να καταλάβω και να αρχίσω να ερμηνεύω, με την οφθαλμοφανή απειρία και την άγνοιά μου.
Και οι πρώτες λέξεις που θέλω να γράψω είναι οι εξής: οι συνέπειες του προσφυγικού/μεταναστευτικού ζητήματος δεν προκύπτουν πρωτίστως από την αδιαπραγμάτευτη φύση του. Προκύπτουν πρωτίστως από τη διαχείρισή του.
Και εξηγούμαι.
Η Κως, όπως και άλλα νησιά που απλώνονται κατά μήκος της τουρκικής ακτογραμμής, δεν είναι πρωτάρα στο προσφυγικό. Εδώ και δεκαετίες δέχονταν μικρά κύματα μεταναστών και προσφύγων, τα οποία, λόγω της θέσης, της ιστορίας και της σύνθεσης και της ψυχοσύνθεσης του πληθυσμού της διαχειριζόταν με ψυχραιμία και καλή διάθεση, που θα έβαζαν τα γυαλιά σε πολλά μέρη της ηπειρωτικής, ας πούμε, Ελλάδας. Είναι βέβαια λογικό, και το περιμένει κανείς, όταν τα «μικρά κύματα» μετατρέπονται σε ένα τσουνάμι χιλιάδων εξαθλιωμένων ανθρώπων που ζητάνε καταφύγιο, να προκύψουν σημαντικά προβλήματα που δεν υπήρχαν παλιά και η ψυχραιμία με την καλή διάθεση να πάνε πρόσκαιρα βόλτα. Όμως για ένα μεγάλο μέρος των προβλημάτων αυτών, όπως και για την τάση που είναι πλέον εμφανής να συντηρητικοποιηθεί το νησί και να μην μπορεί να βγει από την ξενοφοβική λακούβα της ανασφάλειας, φταίει, περισσότερο από το ίδιο το τσουνάμι, ο τρόπος που το διαχειριζόμαστε, όλοι.
Τα προβλήματα εντοπίζονται σε συγκεκριμένους τομείς:
- Στην καθαριότητα και την εύρυθμη λειτουργία της πόλης, όπου το καλοκαίρι βρέθηκαν να κοιμούνται και να ικανοποιούν τις ανάγκες τους σε πάρκα, πλατείες και προβλήτα πάνω από 8.000-17.000 (ανάλογα με το ποιον ρωτάει κανείς) μετανάστες ταυτοχρόνως.
- Στον τουρισμό, όπου τα στοιχεία από τους ταξιδιωτικούς πράκτορες δείχνουν μείωση της τάξης του 20-40% για το 2016. Το ζήτημα του τουρισμού δείχνει να διαρθώνεται σε δύο επίπεδα: ένα την εμπειρία που βιώνουν οι τουρίστες που όντως φτάνουν στο νησί (λειτουργία της πόλης και των θερέτρων, επαφή με δυστυχισμένους και ενίοτε εξαθλιωμένους ανθρώπους στο λιμάνι και τους δρόμους της πόλης, περιστατικά ναυαγίων που αφήνουν ακόμα και πτώματα να επιπλέουν στα ρηχά) και δύο την εικόνα του νησιού όπως προβάλλεται από τα διεθνή ΜΜΕ στο εξωτερικό.
(Ίσως να σκέφτεστε ότι λείπει από δω το θέμα της ασφάλειας, όμως συνειδητά δεν το αναφέρω γιατί, κατά κοινή δήλωση όλων όσοι μας μίλησαν, όλους αυτούς τους μήνες της συνεχούς εισροής και της δύσκολης συνύπαρξης, στο νησί δεν έχει σημειωθεί ούτε μία περίπτωση εγκληματικής ενέργειας με δράστη μετανάστη. Ούτε μία.)
Δυστυχώς, βάρκες θα βουλιάξουν ξανά και πτώματα μάλλον θα υπάρξουν, όμως στο σύνολό τους τα προβλήματα φαίνεται ότι θα μπορούσαν και να ελαχιστοποιηθούν αν:
- Δημιουργούνταν και στελεχωνόταν ένας χώρος υποδοχής, μακριά από το λιμάνι και από τα οργανωμένα θέρετρα του νησιού, όπου οι άνθρωποι που καταφτάνουν (ή για κάποιο νομικό λόγο εγκλωβίζονται εκεί) θα έβρισκαν εγκαταστάσεις υγιεινής, προσωρινό κατάλυμμα και σίτιση και συγκεντρωμένες τις υπηρεσίες που θα επεξεργάζονταν γραφειοκρατικά τις αιτήσεις και τη διαδικασία προώθησής τους.
(Η δημιουργία ενός τέτοιο χώρου είναι, για παράδειγμα, καυτή πατάτα στην Κω: ο Δήμος αντιτίθεται, οι κρατικοί και ευρωπαϊκοί μηχανισμοί αργούν, οι κάτοικοι παρασύρονται και αντιδρούν, λες και αν το συζητήσουμε αρκετά, αν τσακωθούμε λίγο ακόμα, αν δεν το πούμε hotspot αλλά μπακαλιάρο, μπορεί οι μετανάστες, μαγικά, να εξαφανιστούν κι εμείς να μη χρειαστεί να κάνουμε τίποτα εν τέλει.)
- Προβλεπόταν υποδομή για την ασφαλή μεταφορά των μεταναστών από τα σημεία άφιξης στο χώρο υποδοχής.
- Στελεχώνονταν και συντονίζονταν πιο άρτια οι υπηρεσίες του λιμενικού και οι ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στο νησί ώστε να ελαχιστοποιηθούν τα περιστατικά ναυαγίων.
- Ενημερώνονταν αντικειμενικά και σωστά οι κάτοικοι του νησιού από τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης σχετικά με τις ανάγκες, τις συνέπειες, τους κινδύνους και τις πιθανές λύσεις του ζητήματος. Αν, δηλαδή, οι φορείς τηρούσαν μια στάση πυροσβεστική απέναντι σε ξενοφοβικές εξάρσεις, που μοιραία καταλήγουν στα homepages των μεγάλων Μέσων ανά τον κόσμο, και αναζητούσαν πρακτικά λύσεις για τα προβλήματα, μακριά από πολιτικές σκοπιμότητες.
Με άλλα λόγια: το νησί υποφέρει όχι επειδή είναι οι άνθρωποι εκεί. Αλλά επειδή ως τώρα δυσκολευόμαστε ακατανόητα πολύ να διαχειριστούμε σωστά την παρουσία τους.
Φυσικά, προσπάθειες γίνονται. Οι ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στο νησί (οι Κως Αλληλλεγγύη και Kos Kindness, το Mercy Corps, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα και ο Ερυθρός Σταυρός, καναδικές και ολλανδικές ομάδες εθελοντών κ.ά. επιτελούν καθημερινά ένα σημαντικό και συγκινητικό και απαραίτητο έργο -δε θέλω καν να φανταστώ τι θα συνέβαινε στην Κω και σε άλλα νησιά των συνόρων αν δεν υπήρχαν αυτές.
Όμως ο ακτιβισμός και η καλή διάθεση μεμονωμένων ομάδων δεν αρκεί. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ είναι εκεί και οργανώνει, όμως βρίσκεται απέναντι σε ένα μηχανισμό που μπάζει από παντού. Και το πρόβλημα είναι πολύ μεγάλο για να το διαχειριζόμαστε με τρόπο αποσπασματικό. Ίσως να έχουμε πάψει να συνειδητοποιούμε πόσο παράλογο είναι να εξαρτάται η διάσωση ανθρώπων που ναυαγούν μέσα στη νύχτα από μεσόκοπες γυναίκες και βρετανούς φοιτητές που ξενυχτάνε με κυάλια στις παραλίες του νησιού. Αλλά είναι.
Και η διαχείριση μας αφορά όλους: πολίτες, οργανώσεις, τοπική αυτοδιοίκηση, κράτος, Ευρώπη.
Γιατί το πρόβλημα δε θα εξαφανιστεί. O κύριος Διονύσης έφυγε από το νησί. Μας είπε ότι θα περνούσε από την Αθήνα, καλεσμένος της κυβέρνησης, και από τις Βρυξέλλες, καλεσμένος του Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ, αλλά δεν ξέρω αν θα πρόλαβε να πει κάπου ότι εκείνη την ώρα τα παιδιά περίμεναν τη σειρά τους.
*Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στο Stellakasdagli.com