Την μπάλα στα μνήματα!
Όσοι ξέρουν από το ποδόσφαιρο γνωρίζουν τη φράση «την μπάλα στα μνήματα!». Την κραυγάζει η κερκίδα, όταν θέλει να υποδείξει στον παίκτη να στείλει την μπάλα εκτός αγωνιστικού χώρου και παραπέμπει στην εποχή που το παλιό γήπεδο του Ηρακλή και το παλιό του ΠΑΟΚ συνόρευαν με το εβραϊκό και το ντονμέδικο νεκροταφείο αντίστοιχα. Όταν η μπάλα έβγαινε εκτός αγωνιστικού χώρου, πήγαινε κυριολεκτικά στα μνήματα.
Δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς στη σύγχρονη Θεσσαλονίκη ότι η περιοχή εκτός των ανατολικών τειχών είναι μία περιοχή εξαφανισμένων νεκροταφείων. Η μελέτη της ιστορίας τους είναι μελέτη της ιστορίας των κοινοτήτων της πολύχρωμης και πολύγλωσσης πόλης. Εκτός από το εβραϊκό και το ντονμέδικο υπήρχε ένα παλιοχριστιανικό, ένα διβραλήδικο, ένα καθολικό, ένα βουλγάρικο και το αρμένικο. Ενσωματωμένο στην πυκνοκατοικημένη περιοχή είναι το νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας. Οικοδομήθηκε πάνω στο παμπάλαιο νεκροταφείο της ορθόδοξης ελληνικής κοινότητας, που εξαφανίστηκε χωρίς ν' αφήσει ίχνη.
Τα εβραϊκά μνήματα
Το παμπάλαιο εβραϊκό νεκροταφείο ήταν μια τεράστια έκταση. Ανατολικά έφτανε στο σημερινό γήπεδο του ΠΑΟΚ, βόρεια στις Σαράντα Εκκλησιές, νότια στο σημερινό πανεπιστήμιο και στη Διεθνή Έκθεση και δυτικά γειτόνευε με τα ανατολικά τείχη στο ύψος της Ροτόντας. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, η σύγχρονη πανεπιστημιούπολη και καύχημα της πόλης, είναι χτισμένο εξ ολοκλήρου πάνω στην έκταση που ήταν κάποτε τα εβραϊκά μνήματα.
(Στη Θεσσαλονίκη αντί της λέξης νεκροταφείο ή κοιμητήριο, προτιμούν τη λέξη μνήματα).
1. Το σχεδιάγραμμα δείχνει την έκταση του εβραϊκού νεκροταφείου. Τον χώρο θα καταλάβουν τα κτίρια του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου σύμφωνα με το νέο σχέδιο πόλης. Το κτίριο ανάμεσα στο Άσυλο του Παιδιού και στο γήπεδο του Ηρακλή είναι το παλιό κτίριο της Φιλοσοφικής.
Μετά την πυρκαγιά του 1917, που αφάνισε την πόλη κι έπληξε κυρίως την εβραϊκή συνοικία, έμειναν άστεγοι 72.500 άνθρωποι και από τις τρεις κοινότητες. Αυτοί μαζί με τους πρόσφυγες που ήρθαν το 1922 βρήκαν καταφύγιο στα βόρεια και στα ανατολικά τμήματα της πόλης πέρα από τα εβραϊκά μνήματα, αλλά και από τη δυτική πλευρά, προς Σταυρούπολη. Η Θεσσαλονίκη απλωνόταν έξω από τα τείχη και το εβραϊκό νεκροταφείο δεν ήταν πια στο ανατολικό άκρο της, αλλά την έκοβε στη μέση.
2. Θέα της πόλης από το εβραϊκό νεκροταφείο. Διακρίνεται η Ροτόντα και παλιό κτίριο της Φιλοσοφικής.
Στη δεκαετία του '30 το ελληνικό κράτος αποφάσισε να απαλλοτριώσει το εβραϊκό νεκροταφείο. Ήταν η εποχή μεταξύ δύο πολέμων και ο φασισμός κέρδιζε έδαφος. Το 1931 ο εμπρησμός της συνοικίας του Κάμπελ και η λεηλασία εκατοντάδων τάφων υπό την καθοδήγηση της διαβόητης φασιστικής συμμορίας 3Ε έδειξε στους Εβραίους ξεκάθαρα ότι ήταν ανεπιθύμητοι. Ένα κύμα Εβραίων εγκατέλειψε τότε τη Θεσσαλονίκη, μετά από εκείνο των πυροπαθών του 1917 και εκείνο του νόμου 236 του 1922 που επέβαλε την Κυριακή ως ημέρα αργίας για όλους ανεξαιρέτως.
3. Η αγορά σε κάποια γιορτινή μέρα όπου όλα τα μαγαζιά ήταν κλειστά. Τα Σάββατα και τις μεγάλες εβραϊκές γιορτές η αγορά ερήμωνε.
Η δικτατορία του Μεταξά ήταν παραδόξως ήσυχη περίοδος για τους Εβραίους. Τότε παραχωρήθηκε στην εβραϊκή κοινότητα ο χώρος που βρίσκεται το σημερινό νεκροταφείο της, στη Σταυρούπολη κοντά στο παλιό εργοστάσιο του ΑΓΝΟ. Ο Μεταξάς κράτησε ήπια στάση στο θέμα των εβραϊκών μνημάτων.
Απαλλοτριώθηκε ένα τμήμα, που συμπτωματικά ανήκε στους πιο παλιούς τομείς και στο οποίο βρίσκονταν οι τάφοι ξακουστών ραβίνων. Η εκταφή και μεταφορά των λειψάνων των προγόνων ήταν μια νέα δοκιμασία. Οι Εβραίοι, σημειωτέον, δεν κάνουν εκταφή των νεκρών τους. Τους αφήνουν να αναπαύονται στους τάφους τους. Έτσι εξηγείται και η πληθώρα των τάφων στα εβραϊκά μνήματα -τετρακόσιες χιλιάδες τουλάχιστον-, αλλά και οι συνεχείς επεκτάσεις του νεκροταφείου. Οι επεκτάσεις γίνονταν με αγορές που έκανε η κοινότητα και το νεκροταφείο κατείχε νόμιμους τίτλους ιδιοκτησίας.
4. Θέα προς τα ανατολικά από το εβραϊκό νεκροταφείο.
Τον Απρίλη του '41 μπήκαν οι Γερμανοί στη Θεσσαλονίκη και άρχισε η μαύρη κατοχή. Ο σκληρός χειμώνας του 1941-1942 ήταν τεράστια δοκιμασία. Πείνα, αρρώστιες και ψυχολογική κατάρρευση. Τη γερμανική προπαγάνδα που κατηγορούσε τους Εβραίους ως υπαίτιους για τον πόλεμο υποστήριζαν οι αντισημιτικές εφημερίδες.
5. Ναζιστική προπαγάνδα
Η αρχή του τέλους - Η συγκέντρωση στην πλατεία Ελευθερίας
Στις 7 Ιουλίου 1942 ο στρατιωτικός διοικητής της Θεσσαλονίκης, ο διαβόητος Μαξ Μέρτεν, έδωσε διαταγή να συγκεντρωθούν όλοι οι άρρενες Εβραίοι ἡλικίας 18-45 στην πλατεία Ελευθερίας. Η διαταγή δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες της 9ης Ιουλίου 1942.
Εἰς ἐκτέλεσιν τῆς διαταγῆς ταύτης, συνεκεντρώθησαν εἰς τὴν πλατείαν Ἐλευθερίας την 11-7-42 ἡμέραν Σάββατον 9.000 περίπου Ισραηλίται ἡλικίας 18-45 ἐτῶν. Ή πλατεία ἦτο περικυκλωμένη ἀπὸ ἐνόπλους Γερμανούς. Ἀσκεπεῖς ὑπὸ τὸν καυστικὸν ἥλιον, κατεγράφοντο οἱ Ἰσραηλῖται εἰς ἕνα γραφεῖον, ἐφοδιαζόμενοι διὰ δελτίου εργασίας. Συγχρόνως ὑπεχρεοῦντο πρὸς ταπείνωσιν καὶ ἐξευτελισμόν των νὰ ἐκτελοῦν γυμναστικὰς ἀσκήσεις, τοὺς ἐμαστίγωναν ἀνηλεῶς, ἔρριπτον εἰς τοὺς λιποθυμοῦντας νερό, ἀπέλυον κύνας καὶ τοὺς κατεξέσχιζαν τὰ ἐνδύματα, ἐνῷ Γερμανοὶ καὶ Γερμανίδες καγχάζοντες καὶ ἔχοντες φωτογραφικὰς μηχανὰς, ἐλάμβανον φωτογραφίας. Καταγραφόμενοι δὲ ὑπεχρεοῦντο νὰ ἀποχωροῦν ἕρποντες ἤ μὲ τοῦμπες μέχρις ἀποστάσεως ἑκατὸ μέτρων. Κατὰ δὲ τὸ διάστημα καθ' ὃ ἐλάμβανον χώραν τὰ ἀνωτέρω ἐμφανίζεται ὁ κατηγορούμενος [ο Μέρτεν] ἐπὶ κεφαλῆς ἀξιωματικῶν τινων καὶ ἐπιθεωρεῖ τὰ γιγνόμενα. Ἡ καταγραφὴ συνεχίσθη καὶ τὴν 13ην Ἰουλίου 1942 ἡμέραν Δευτέραν.
6. Οι κτηνωδίες των ναζί στη συγκέντρωση στην πλατεία Ελευθερίας.
Αυτά έγραφε η εφημερίδα Ελευθερία στις 21 Μαΐου 1958, όταν είχε συλληφθεί και προφυλακιστεί ο Μέρτεν στην Ελλάδα και εκδόθηκε εναντίον του παραπεμπτικό βούλευμα.
7. Εφημερίδα Ελευθερία, 21-5-1958
Η συγκέντρωση στην πλατεία Ελευθερίας το μαύρο Σάββατο του Ιουλίου 1942 ήταν η αρχή του τέλους. Η επιλογή της ημέρας του Σαββάτου, ημέρα αναπαύσεως, φυσικά δεν ήταν τυχαία.
Κανένα επίσημο διάβημα δεν έγινε από την ελληνική αρχή. Μόνον οι μακεδονομάχοι διαμαρτυρήθηκαν.
Οι Γερμανοί άρχισαν να στέλνουν τους Εβραίους κατά ομάδες σε καταναγκαστικά έργα μακριά από την πόλη. Η εξοντωτική δουλειά, οι πρωτόγονες συνθήκες στέγασης, ύδρευσης και καθαριότητας, η ανεπαρκής και κακή τροφή και οι αρρώστιες οδήγησαν πολλούς στον θάνατο.
8. «Κάτω από τον πυρωμένο ήλιο που θανατώνει, δουλεύουν οι σκλάβοι Εβραίοι στα κατσάβραχα της ελληνικής υπαίθρου. Σπάζουν πέτρα, φτιάχνουν γραμμές κάτω από το σκληρό και ανάλγητο ναζιστικό κνούτο».
Η κοινότητα, για να απαλλάξει τα μέλη της από τα καταναγκαστικά έργα, συμφώνησε να καταβάλει στους Γερμανούς το υπέρογκο ποσό που ζήτησαν για λύτρα. Μετά την καταβολή της πρώτης δόσης τον Οκτώβριο του '42 οι Εβραίοι άρχισαν να επιστρέφουν, αλλά πολλοί είχαν εξαντληθεί ή αρρωστήσει βαριά και οι θάνατοι συνεχίστηκαν.
Τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του '42, βάσει σχεδίου, τα γεγονότα έπαιρναν όλο και πιο άσχημη τροπή. Καταστράφηκαν συναγωγές, κτίρια, βιβλιοθήκες, αρχεία της εβραϊκής κοινότητας, έκλεισαν καταστήματα, επιτάχθηκαν επιχειρήσεις και κατασχέθηκαν τα εμπορεύματά τους. Στο μεταξύ άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες ότι όλος ο εβραϊκός πληθυσμός της Θεσσαλονίκης θα εκτοπιστεί και ότι στον σιδηροδρομικό σταθμό έχουν συγκεντρωθεί βαγόνια για τη μεταφορά. Άρχισε να επικρατεί πανικός.
Ο επικεφαλής της κοινότητας αρχιραβίνος Κόρετς πρότεινε στους Γερμανούς τη ματαίωση της εκτόπισης με αντάλλαγμα τη μισή κινητή και ακίνητη εβραϊκή περιουσία. Οι Γερμανοί όμως μπορούσαν να έχουν ολόκληρη την περιουσία μετά την εκτόπιση. Όπως κι έγινε.
Η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου
Τον Δεκέμβριο του 1942 η γερμανική διοίκηση ενέκρινε σχέδιο απαλλοτρίωσης και μέσα σ' ένα μήνα το εβραϊκό νεκροταφείο ξεγυμνώθηκε.
Γράφει ο Ηλίας Πετρόπουλος:
[...] το Πανεπιστήμιο βούτηξε το οἰκόπεδο (400 στρέμματα στήν καρδιά τῆς πόλης), η Μητρόπολη ἅρπαξε τά μάρμαρα (γιά τήν μετέπειτα ἀνοικοδόμηση του Ἁγίου Δημητρίου) μαζί μέ τόν Δῆμο τῆς Θεσσαλονίκης (πού χρησιμοποίησε τίς δικές του ταφόπλακες σάν κράσπεδα τῶν πεζοδρομίων). Ὁ Δῆμος, ἐπιπλέον, χάρισε στόν ἑαυτό του καί μερικά ἑκατομμύρια τοῦβλα, γιά νά χτίσει τήν μάντρα τοῦ μελλοντικοῦ νεκροταφείου τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς. Αὐτά τά τοῦβλα ἤσανε τῆς πρέσας, ψημένα σέ εἰδικούς κλιβάνους, καί, συνεπῶς, πανάκριβα.
9. Στη φωτογραφία φαίνεται πώς ήταν χτισμένοι οι εβραϊκοί τάφοι. Οι ταφές γίνονταν κατευθείαν στο χώμα και ένα χρόνο αργότερα, κατά την τοποθέτηση της μαρμάρινης πλάκας, χτιζόταν η βάση από τούβλα ή από λαξευτή πέτρα.>
Μαζί μ' αυτούς και ο όχλος. Εκατοντάδες εισέβαλαν και λεηλάτησαν το νεκροταφείο. Τον καιρό της Κατοχής τα Εβραϊκά Μνήματα ήταν στέκι του υπόκοσμου.
Οι «δικαιούχοι» δεν πήραν αμέσως όλες τις μαρμάρινες πλάκες. Οι ταφόπλακες ντανιάστηκαν κι έμειναν εκεί για αρκετό διάστημα.
Η περιοχή ήταν ένας ρημαγμένος τόπος (η χαρά των τυμβωρύχων που ψάχνανε για χρυσαφικά και άλλα πολύτιμα), με τάφους ανοιχτούς και οστά σκορπισμένα. Αναπόφευκτα εντάχθηκε στην καθημερινότητα της πόλης, καθώς πολλοί ήταν αυτοί που περνούσαν από μέσα για να κόψουν δρόμο.
Το κατοχικό Υπουργείο Οικονομικών με διαταγή του 1943 χαρακτήρισε το νεκροταφείο ως ακίνητο που είχε εγκαταλειφθεί από τους ιδιοκτήτες του. Οι εκτοπισμένοι Εβραίοι είχαν χαρακτηριστεί «αποδημούντες». Το 1944 καταχωρήθηκε στο Κτηματικό Γραφείο Θεσσαλονίκης ως δημόσιο κτήμα.
10. Μερικές από τις ταφόπλακες που σώθηκαν φιλοξενούνται στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Το «ανίερο άγος»
Αμέσως μετά την καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου, τον Φεβρουάριο του '43, άρχισε η εφαρμογή των φυλετικών νόμων της Νυρεμβέργης. Μέσα σε δεκαπέντε μέρες καταγράφηκε όλος ο εβραϊκός πληθυσμός και όλες οι εβραϊκές περιουσίες με κάθε λεπτομέρεια -μέχρι και τα κατσαρολικά. Όλοι οι Εβραίοι άνω των πέντε ετών υποχρεώθηκαν να φορέσουν κίτρινο αστέρι.
11. Το ζεύγος Ιωσήφ και Ραχήλ Χασσίδ μετά την εφαρμογή των φυλετικών νόμων που υποχρέωνε τους Εβραίους άνω των πέντε χρόνων να φέρουν κίτρινο αστέρι.
Απαγορεύτηκε να βγαίνουν έξω από την πόλη, να αλλάζουν τόπο κατοικίας, να χρησιμοποιούν οποιοδήποτε μεταφορικό μέσο, να περνούν από συγκεκριμένους δρόμους, να έχουν τηλέφωνο ή να χρησιμοποιούν δημόσιο τηλέφωνο, να εισέρχονται σε ορισμένα καταστήματα και να βρίσκονται έξω μετά τη δύση του ήλιου.
12. Έτσι ήταν οι πινακίδες που απαγόρευαν την είσοδο των Εβραίων στα καταστήματα.
Υποχρεώθηκαν να τοποθετήσουν στα γραφεία και στα καταστήματά τους πινακίδες που ανέγραφαν στα ελληνικά και στα γερμανικά «εβραϊκό». Αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις κατοικίες τους και να ζήσουν σε γκέτο ή σε άλλα σπίτια. Σπίτια και επιχειρήσεις καταληστεύτηκαν.
13. Διαταγές της 23 Φεβρουαρίου 1943. Απαγόρευση χρήσης τηλεφώνου και μέσων μαζικής μεταφοράς. Απαγόρευση αλλαγής κατοικίας και κυκλοφορίας μετά τη δύση του ήλιου.
Σε λίγες μέρες νέες απαγορεύσεις. Απαγορεύτηκε η εξάσκηση οποιουδήποτε επαγγέλματος και η έξοδος από τα γκέτο. Ο συνοικισμός που έχτισε ο βαρώνος Χιρς δίπλα στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό για να στεγάσει τα θύματα των τσαρικών πογκρόμ, περιφράχθηκε με ξύλινο φράχτη και συρματόπλεγμα. Τοποθετήθηκαν σκοπιές και προβολείς κι έγινε το διαμετακομιστικό στρατόπεδο «Μπαρόν Χιρς». Από κει ξεκινούσαν τα τρένα με τα σφραγισμένα βαγόνια, που αποσφραγίζονταν στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου, ύστερα από οχτώ ημερών ταξίδι.
14. Ο παλιός σιδηροδρομικός σταθμός. Από δω ξεκινούσαν τα τρένα με τα σφραγισμένα βαγόνια που οδηγούσαν στο στρατόπεδο του θανάτου.
Δεκαοχτώ αποστολές. Την πρώτη αποστολή αποτελούσαν σαράντα βαγόνια, στα οποία στοιβάχτηκαν 2.800 άνθρωποι. Ξεκίνησε στις 15 Μαρτίου 1943. Το στρατόπεδο Χιρς άδειασε, την επόμενη μέρα ξαναγέμισε και τη μεθεπόμενη, στις 17 Μαρτίου 1943 που έφυγε η δεύτερη αποστολή, άδειασε ξανά. Η τελευταία αποστολή για τα στρατόπεδα του θανάτου έφυγε στις 7 Αυγούστου 1943.
Μέσα σε τέσσερις μήνες όλοι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης -πενήντα χιλιάδες άνθρωποι, εκτός από ελάχιστους- είχαν μεταφερθεί στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς-Μπιρκενάου.
Τον Αύγουστο του '43 τα μόνα που έμειναν να θυμίζουν ότι κάποτε η Θεσσαλονίκη είχε Εβραίους ήταν τα έρημα σπίτια, τα έρημα μαγαζιά και το ρημαγμένο νεκροταφείο.
15. Οι Εβραίοι φορτωμένοι τους μπόγους στην πλάτη βαδίζουν στην Εγνατία πηγαίνοντας στο διαμετακομιστικό στρατόπεδο «Μπαρόν Χιρς».
Οι Θεσσαλονικιοί στέκονταν κι έβλεπαν το τραγικό θέαμα των εξαθλιωμένων Εβραίων συμπολιτών τους να βαδίζουν σιωπηλοί στην Εγνατία πηγαίνοντας στο διαμετακομιστκό στρατόπεδο. Οι Γερμανοί τους προπηλάκιζαν και τους χτυπούσαν. Κανείς δεν μπορούσε να τους προσφέρει τίποτα -ένα τσιγάρο, λίγο ψωμί, ένα ποτήρι νερό... Κάποια παιδιά τραβούσαν από το χέρι συνομήλικά τους εβραιόπουλα για να τα βγάλουν από τη γραμμή. Εκείνα όμως δεν δέχονταν. Όπου πήγαινε η οικογένειά τους, θα πήγαιναν κι αυτά.
Ο Τομανάς αναφέρει:
«Όταν άρχισαν οι Γερμανοί να εφαρμόζουν τα μέτρα τους εναντίον των Εβραίων, η κυρία Αγλαΐα (ιδιοκτήτρια των εκπαιδευτηρίων Στεφάνου Νούκα και Αγλαΐας Σχινά) προσπάθησε να βοηθήσει τις εβραιοπούλες μαθήτριές της. Με τις προσωπικές της γνωριμίες, καθώς και με τις σχέσεις των καθηγητών της με ανθρώπους της Αντίστασης, κανόνισε να φυγαδευτούν τα κορίτσια στο βουνό. Μα την τελευταία στιγμή οι κοπέλες δίστασαν. Δεν μπορούσαν ν' αφήσουν τους γονείς τους να φύγουν χωρίς αυτές για την Πολωνία, όπου, όπως έλεγε ο αρχιραβίνος Κόρετς, τους περίμενε μια νέα ζωή. Έτσι, τα κορίτσια εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως».
Γ. Θ. Βαφόπουλος
Άουσβιτς: Ελεγείο σε μια ξανθή κοτσίδα
[...]
Αλλά οι στριγγές φωνές του πλήθους, που δε βλέπει
παρά μονάχα αυτό στα μάτια του που φαίνεται,
την οπτασία σου άρπαξαν απ' την έκστασή μου.
Κι άφησαν στη βιτρίνα την ξανθή κοτσίδα σου
να διαλαλεί, με τη δική της τώρα γλώσσα,
πόσος μεγάλος είναι ο πόνος των ανθρώπων,
πόσο είναι ανίερο το άγος της γενοκτονίας.
Τώρα στοχάζομαι πως πάντοτε δεν είναι
ακάνθινος ο στέφανος του μαρτυρίου.
Μπορεί και με ξανθές κοτσίδες να πλεχθεί
απ' τις μικρές Ραχήλ όλου του κόσμου.
Έφυγαν για το άγνωστο απελπισμένοι, πανικόβλητοι, υποσιτισμένοι, απογυμνωμένοι από κάθε ιδιοκτησία, με την αξιοπρέπεια εκμηδενισμένη και έχοντας βιώσει την οδύνη της καταστροφής των προγονικών τάφων και την αναλγησία. Στο διαμετακομιστικό στρατόπεδο Χιρς τους αφαίρεσαν και τα μικροαντικείμενα, ρολόγια, κοσμήματα. Στα τρένα τους έψαξαν μήπως είχαν και τίποτε άλλο. Στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου τους μετέτρεψαν σε αριθμούς, προτού τους εξοντώσουν στους θαλάμους αερίων ή στη σκληρή δουλειά. (Κάποιες γερμανικές εταιρείες που σήμερα έχουν άλλη επωνυμία χρησιμοποίησαν τζάμπα εργατικό δυναμικό από τα στρατόπεδα).
16. Η ριγέ στολή των στρατοπέδων του θανάτου.
Όταν γύρισαν -όσοι γύρισαν- κανείς και τίποτα δεν τους περίμενε στην πατρίδα. Έπρεπε να διεκδικήσουν τα σπίτια τους και τις επιχειρήσεις τους. Άλλοι τα κατάφεραν, άλλοι τα κατάφεραν εν μέρει κι άλλοι καθόλου. Και όλοι έπρεπε να ξαναρχίσουν από το μηδέν κι ακόμα παρακάτω, γιατί η σωματική και ψυχική τους υγεία ήταν κλονισμένη.
Το 1946 το ελληνικό κράτος ψήφισε έναν αναγκαστικό νόμο βάσει του οποίου το Ελληνικό Δημόσιο παραιτείτο του κληρονομικού δικαιώματός του πάνω στις περιουσίες των Ισραηλιτών Ελλήνων Υπηκόων που εξαφανίστηκαν στη διάρκεια του πολέμου. Οι περιουσίες θα πήγαιναν στο Νομικό Πρόσωπο που θα ιδρυόταν με σκοπό την περίθαλψη και αποκατάσταση των επιζώντων.
Η επαίσχυντη Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών καταργήθηκε. Το 1949 ιδρύθηκε ο Οργανισμός Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως Ισραηλιτών Ελλάδος και άρχισε τις διαπραγματεύσεις με τους μεσεγγυούχους και τη δημοτική αρχή. Το 1953 κατόρθωσε να ανακτήσει μέρος των κλεμμένων περιουσιών.
Η Θεσσαλονίκη απώλεσε την εβραϊκή κοινότητα, που για πεντακόσια χρόνια έδινε τον τόνο στη ζωή της πόλης·. Καμία άλλη ελληνική πόλη δεν είχε τόσες απώλειες, αλλά και καμία άλλη ελληνική πόλη δεν ήταν εβραιούπολη ούτε χαρακτηριζόταν «μάνα του Ισραήλ».
Το ερώτημα παραμένει. Γιατί τόσο πολλές απώλειες; Εξοντώθηκε το 94% του εβραϊκού πληθυσμού.
Ο εχθρός για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης ήταν τριπλός: οι φυλετικοί νόμοι της Νυρεμβέργης απ' τη μια, οι αντισημίτες και οι καιροσκόποι απ' την άλλη, και μέσα στους κόλπους της Κοινότητας η αμφιλεγόμενη φυσιογνωμία του τελευταίου αρχιραβίνου Τσεβί Κόρετς.
Ο Κόρετς διαβεβαίωνε τους Εβραίους ότι θα πάνε στην Κρακοβία για να ξεκινήσουν όλοι μαζί μια καινούργια ζωή. Συνιστούσε συμμόρφωση στις γερμανικές διαταγές, ενώ είχε την υποχρέωση ως κεφαλή της κοινότητας να δώσει το παράδειγμα για αντίσταση. Ο Κόρετς κατηγορήθηκε από τους επιζήσαντες του διωγμού ότι συνεργαζόμενος με τους κατακτητές συνέβαλε άθελά του στην επιτυχία των σχεδίων τους.
Τα γεγονότα χτύπησαν τους Εβραίους το ένα πίσω απ' τ' άλλο με καταιγιστική ταχύτητα και ακαταμάχητη δύναμη. Η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου άρχισε τον Δεκέμβρη του '42. Τον Γενάρη του '43 το νεκροταφείο είχε καταστραφεί. Η εφαρμογή των νόμων της Νυρεμβέργης άρχισε στις 8 Φεβρουαρίου 1943. Σε σαράντα μέρες άρχισαν οι εκτοπίσεις. (Το εύρος του εγκλήματος είναι ασύλληπτο και η λέξη «εκτόπιση» δεν είναι ακριβής, γιατί δεν σημαίνει «βίαιη μεταφορά σε στρατόπεδο με σκοπό τη θανάτωση».) Είχαν προηγηθεί ο στιγματισμός με το κίτρινο αστέρι, οι εξευτελισμοί, οι διάφορες απαγορεύσεις, η καταγραφή των ίδιων και των περιουσιών τους, το πλιάτσικο των περιουσιών, ο εγκλεισμός στα γκέτο, ο τρόμος. Τον Αύγουστο του '43 ολόκληρη η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης είχε μεταφερθεί στο στρατόπεδο του θανάτου.
Όσοι πίστεψαν τον αρχιραβίνο Κόρετς και όσοι έλπισαν «μπόρα είναι, θα περάσει» εξαπατήθηκαν οικτρά. Όσοι έφυγαν στο βουνό με τους αντάρτες γλίτωσαν. Όσοι είχαν χρήματα και έμπιστους φίλους μπόρεσαν να κρυφτούν ή να δραπετεύσουν. Η φτωχολογιά, για άλλη μια φορά, έπρεπε να υποταχτεί στη μοίρα της. (Και υπήρχε πολλή εβραϊκή φτωχολογιά στη Θεσσαλονίκη. Οι πανέμορφες επαύλεις που σώζονται στα ανατολικά έχουν δώσει την εντύπωση ότι οι εβραϊκή κοινότητα αποτελούταν μόνον από ευκατάστατους. Αρκεί να διαβάσει κανείς κείμενα παλιών περιηγητών που περιγράφουν την αθλιότητα των εβραϊκών σπιτιών και τον Ηλία Πετρόπουλο που έγραψε για την εβραϊκή φασουλάδα για να σχηματίσει μια άλλη εικόνα).
17. Ξυλοκόποι και αχθοφόροι. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν κυρίως άνθρωποι του μόχθου.
Οι περισσότεροι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν σεφαραδίτες και μιλούσαν μόνο λαδίνο. Οι νεότεροι, που μιλούσαν καλά τα ελληνικά, προδίνονταν από την προφορά τους. Πολλές απόπειρες για να φτάσουν σε ουδέτερη ζώνη ή στην ιταλική προδόθηκαν από τη γλώσσα και την προφορά.
Όμως, ο σπουδαιότερος λόγος του αφανισμού των Εβραίων της Θεσσαλονίκης είναι ότι κανείς, μα κανείς, δεν τους προστάτευσε. Στην Αθήνα ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός βάφτιζε και πάντρευε αβέρτα και μοίραζε πλαστές χριστιανικές ταυτότητες. Στη Ζάκυνθο η εβραϊκή κοινότητα γλίτωσε χάρη στον μητροπολίτη Χρυσόστομο και στον δήμαρχο Καρρέρ. Στη Θεσσαλονίκη, όμως, κανείς δεν ανέλαβε παρόμοιες πρωτοβουλίες.
Βέβαια, υπήρξαν κάποιοι χριστιανοί που με κίνδυνο της ζωής τους βοήθησαν, φυγάδευσαν ή έκρυψαν φίλους και γείτονες. Όμως ήταν λίγοι. Οι περισσότεροι, καλοπροαίρετοι αλλά ανήμποροι, στέκονταν και κοιτούσαν με πόνο τους Εβραίους συμπολίτες τους, που έμπαιναν στη γραμμή με τους μπόγους στον ώμο κι έπαιρναν τον δρόμο για το στρατόπεδο Χιρς δίπλα στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό.
(Παρεμπιπτόντως: Οι Γερμανοί διέταξαν και τον τρόπο μεταφοράς των λιγοστών πραγμάτων που είχε δικαίωμα ο καθένας να πάρει μαζί του. Όχι σε βαλίτσες, αλλά μέσα σε μπόγους. Ξαφνικά οι μπόγοι άρχισαν να πουλιούνται πανάκριβα).
Μετά την πυρκαγιά του 1917 είχε αρχίσει βαθμηδόν να καλλιεργείται η εντύπωση ότι αν έλειπαν οι Εβραίοι, θα ήταν καλύτερα. Πολλοί από τους πρόσφυγες. που επιθυμούσαν απαλλοτρίωση τμημάτων του νεκροταφείου για να εγκατασταθούν οι ίδιοι, έβλεπαν τους Εβραίους με μισό μάτι. Το 1931 οι φασίστες με την υποκίνηση εφημερίδων, την ανοχή του κράτους και τη συμμετοχή προσφύγων της Τούμπας και της Καλαμαριάς, τους έδειξαν ξεκάθαρα ότι ήταν ανεπιθύμητοι. Ύστερα οι ναζί επέβαλαν την «τελική λύση».
18. Η μαρμάρινη επιγραφή στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό.
Μέχρι πρότινος η δημοτική αρχή αρνιόταν την ένταξη της Θεσσαλονίκης στο Δίκτυο Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών της Ελλάδας της περιόδου 1940-1945, με το αιτιολογικό ότι δεν είναι μαρτυρική πόλη, αφού δεν υπέστη καταστροφές από τους φασίστες και τους ναζί, όπως ο Χορτιάτης ή τα Καλάβρυτα. Τελικά επί δημαρχίας Μπουτάρη η Θεσσαλονίκη εντάχθηκε στο δίκτυο «Ελληνικά Ολοκαυτώματα», στο οποίο περιλαμβάνονται 90 μαρτυρικές πόλεις και χωριά.
Ο όρος «ολοκαυτώματα» που χρησιμοποιείται από την πολιτεία για τις σφαγές και τα φρικτά μαρτύρια που υπέστησαν χωριά του τόπου μας ελέγχεται. Ο διεθνής όρος Ολοκαύτωμα αποδίδει τη γενοκτονία των Εβραίων.
Στην ομιλία του στην περσινή εκδήλωση μνήμης την Ημέρα Ελλήνων Εβραίων, Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος, ο δήμαρχος Μπουτάρης ανέφερε ότι η διοίκηση του δήμου καθώς κι εκείνος προσωπικά δίνουν έμφαση στα ιστορικά ζητήματα του πρόσφατου παρελθόντος που η πόλη επιμελώς έκρυβε τόσα χρόνια και θύμισε τη φράση του Πολ Ρικέρ ότι «Το καθήκον της μνήμης είναι να αποδίδεις με την ανάμνηση δικαιοσύνη σε κάποιον άλλον, διαφορετικό από σένα».
19. Το μνημείο του Ολοκαυτώματος αποκαλύφθηκε το 1997. Η αρχική θέση του ήταν στην πλατεία Χιρς, στη Νέα Εγνατία απέναντι από το Ιπποκράτειο (το παλιό εβραϊκό νοσοκομείο Χιρς). Από το 2006 βρίσκεται στην πλατεία Ελευθερίας. Παριστά την επτάφωτη λυχνία, φλόγες κι ένα σύμπλεγμα σωμάτων. Η πλάκα στη βάση του γράφει: «Το μνημείο αυτό αφιερώνεται από τον ελληνικό λαό στην ιερή μνήμη των 50.000 Εβραίων Ελλήνων της Θεσσαλονίκης, που την άνοιξη του 1943 ξεριζώθηκαν από την πόλη τους και εξοντώθηκαν από τους ναζί κατακτητές στους θαλάμους αερίων των στρατοπέδων θανάτου Auschwitz-Birkenau. Νοέμβριος 1997».
Η ειρήνη γιάτρεψε πολλούς πόνους κι έριξε στη λήθη άλλους τόσους. Ο εφιάλτης πέρασε. Το ναζιστικό τέρας νικήθηκε. Όμως η λήθη και η άγνοια γίνονται όργανα της εξουσίας και όσων παραχαράζουν ή παρασιωπούν την ιστορία.
Σήμερα η Ελλάδα ζει βιβλικές μέρες. Μέρες μιας νέας Κατοχής. Ο Μπρεχτ είχε προειδοποιήσει:
Εσείς, άνθρωποι, μη χαίρεστε για την ήττα του. Μπορεί ο κόσμος να ορθώθηκε και να έδιωξε το κάθαρμα, αλλά η σκύλα που το γέννησε είναι πάλι σε έξαψη.
Σημείωση
Ο τίτλος «Ανίερο άγος» είναι από το ποίημα του Γ.Θ. Βαφόπουλου «Άουσβιτς-Ελεγείο σε μια ξανθή κοτσίδα».
Ευχαριστίες
Οι φωτογραφίες 2, 3, 4 και 9 προέρχονται από το αρχείο του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης (Ψηφιοποίηση Πολιτιστικών Τεκμηρίων).
Οι φωτογραφίες 5, 6, 8, 10, 11, 13, 14, 15, 16 και 17 είναι τραβηγμένες από μένα και απεικονίζουν εκθέματα του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης.
Ευχαριστώ θερμά τον Δήμο Θεσσαλονίκης, το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης (Ψηφιοποίηση Πολιτιστικών Τεκμηρίων) και το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης για την καλοσύνη τους να μου παραχωρήσουν την άδεια χρήσης τους.