Στο άρθρο διατυπώνονται κάποιες σκέψεις μας μετά την επίσκεψή μας στο μουσείο κοινωνικών αγώνων (Peoples' Ηistory Μuseum), το οποίο κοσμεί την πόλη του Manchester. Το μουσείο είναι το μοναδικό που γνωρίζουμε να υπάρχει στο είδος του. Παρουσιάζει φωτογραφίες, αντικείμενα, προβάlλει ντοκιμαντέρ, γύρω από τους κοινωνικούς-ταξικούς αγώνες που απαιτήθηκαν κυρίως προκειμένου να κερδηθεί το δικαίωμα ψήφου, όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Παρά τις εκ του αντιθέτου σημερινές απόψεις, παντού στους τοίχους του μουσείου υπάρχει το απόφθεγμα «Πάντα υπάρχουν ιδέες για τις οποίες αξίζει να μαχόμαστε» (There are always ideas worth fighting for).
Βλέποντας το αίμα και τις θυσίες που απαιτήθηκαν προκειμένου η εργατική τάξη να διεκδικήσει αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης, ένας ερευνητής στην πολιτική φιλοσοφία δεν μπορεί να μην αναρωτηθεί για τους όρους βάσει των οποίων κρίνεται η πρόοδος του πολιτισμού μιας κοινωνίας, για το ζήτημα της δυνατότητας του ανθρώπου να βελτιώνει τη φύση του (αυτό που συναντάμε στη βιβλιογραφία ως perfectibility) και τελικά για το ερώτημα σε ποια κοινωνικά δεδομένα θα πρέπει να εστιάζουμε την προσοχή μας προκειμένου να διατυπώσουμε μια κανονιστική πολιτική θεωρία, η οποία θα προστατεύει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Τα προαναφερθέντα ερωτήματα αποτελούν το μέρος του φιλοσοφικού στοχασμού που ονομάζεται φιλοσοφία της ιστορίας.
Καθίσταται σαφές ότι κάθε πολιτική θεωρία δεν μπορεί πάρα να συγκροτείται από μια φιλοσοφία της ιστορίας. Πολλές φορές αυτή είναι συγκαλυμμένη στα κείμενα των πολιτικών στοχαστών και χρειάζεται προσεκτική έρευνα προκειμένου τα στοιχεία που την συγκροτούν να έρθουν στην επιφάνεια. Στην παράδοση της φιλελεύθερης πολιτικής φιλοσοφίας, προκειμένου μια κοινωνία να προοδεύσει είναι αναγκαία η υιοθέτηση από μεριάς των ατόμων των αξιών που έχει ανάγκη ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής προκειμένου να λειτουργήσει, δηλαδή του ανταγωνισμού, της επιθυμία για συσσώρευση πλούτου, κατοχής ιδιοκτησίας και της επιθυμίας αναρρίχησης στην ιεραρχία της αγοράς.
Από το «αόρατο χέρι» του Σμιθ, την «α-κοινωνική κοινωνικότητα» του Καντ, την πεποίθηση του Χέγκελ ότι το κράτος είναι η ανώτερη μορφή που μπορεί να πάρει η κουλτούρα μιας κοινωνίας (το πνεύμα), την πίστη στα περιθώρια βελτίωσης του καπιταλισμού στον Μιλλ και τη δημοκρατία των ιδιοκτητών του Ρόουλς, ο εκδημοκρατισμός της κοινωνίας δεν προϋποθέτει τη συλλογική λήψη αποφάσεων, όσον αφορά τον τρόπο παραγωγής του πλούτου. Δεν είναι τυχαίο ότι η λέξη εκμετάλλευση (exploitation) είναι απούσα στη φιλελεύθερη βιβλιογραφία, ακόμα και τη σύγχρονη.
Ας δούμε όμως τι στοιχεία φιλοσοφίας της ιστορίας μπορούμε να συναντήσουμε σε δύο κλασικούς στοχαστές που κινούνται στη σοσιαλιστική παράδοση, στον Ρουσσώ και τον Μαρξ. Κάνοντας ένα γενικό σχόλιο για τη θεωρία της ιστορίας στον Ρουσσώ θα λέγαμε ότι, κατά τη γνώμη του, η ιστορική εξέλιξη ακολουθεί κατά βάση μια πορεία παρακμής. Τα αίτια αυτής της παρακμής είναι ηθικά, πολιτικά και οικονομικά.
Από ηθικής πλευράς, τα ρουσσωικά άτομα αναπτύσσουν σταδιακά μια μορφή συμπεριφοράς που τα αλλοτριώνει. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι, καθώς αναπτύσσουν τις δεξιότητές τους, εγκαταλείπουν το θεμελιώδες αίτημα για αποφυγή πρόκλησης ζημιάς στους άλλους. Ως εκ τούτου, η πρόοδος κινείται ανεξέλεγκτα και ασύδοτα προς την κατεύθυνση της εξάρτησης και της εκμετάλλευσης. Οι άνθρωποι, αντί να επιδιώκουν την πρόοδο συνυφασμένη με την εξέλιξη όλου του ανθρώπινου είδους, την αντιλαμβάνονται ως εξαπάτηση και προώθηση του στενού εγωιστικού συμφέροντος. Η εγωιστική αυτή συμπεριφορά δημιουργεί συμπτώματα ανισότητας και αδικίας.
Η εκμετάλλευση στον Ρουσσώ ποτέ δεν εμφανίζεται ουδέτερα φορτισμένη, αλλά πάντοτε ταξικά και μάλιστα αστικά. Η εξάρτηση είναι σαφέστατα οικονομική. Η ιστορία του ανθρώπου, είναι η ιστορία της εμφάνισης και της εξέλιξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής που θεμελιώνεται στην εξαρτημένη εργασία, στο δικαίωμα στην ατομική ιδιοκτησία και στην πρακτική του καταμερισμού της εργασίας.
Στον Ρουσσώ, η οικονομία είναι ταυτόσημη με την πολιτική. Όπως το θέτει ο ίδιος ο φιλόσοφος, η μετατροπή του δικαιώματος στην ατομική ιδιοκτησία σε άσκηση πολιτικής εξουσίας είναι η μετατροπή «ενός επιδέξιου σφετερισμού σε ανέκκλητο δικαίωμα» (Ρουσσώ, Ζαν-Ζακ. Πραγματεία περί της Καταγωγής και των Θεμελίων της Ανισότητας ανάμεσα στους Ανθρώπους, 2006, σελ. 130).
Ωστόσο, η θεωρία της ιστορίας στον Ρουσσώ, παρά τον αρνητικό της χαρακτήρα, δεν είναι απαισιόδοξη. Ο Ρουσσώ εμφανίζεται βέβαιος ότι ο άνθρωπος διαθέτει όλες τις κοινωνικές αρετές, ώστε να καταστήσει τον εαυτό του αυτό που πραγματικά μπορεί να είναι, δηλαδή το ελεύθερο ον και αποκλειστικό υποκείμενο της ζωής και της ανάπτυξής του. Το πώς θα γίνει αυτό, αναφέρεται στις γραμμές του περίφημου Κοινωνικού Συμβολαίου και αναπτύσσεται περαιτέρω σε ύστερα πολιτικά κείμενά του όπως τα Γράμματα από το Βουνό και τα συντάγματα για την Κορσική και την Πολωνία.
Λόγω οικονομίας χώρου, αναγκαστικά θα παραλείψουμε πολλά στοιχεία της φιλοσοφίας της ιστορίας του Μαρξ που θα άξιζε να αναφερθούν και θα σχολιάσουμε αυτό που κάνουν οι περισσότεροι σχολιαστές του, όταν αναλύουν τη φιλοσοφία της ιστορίας του, δηλαδή ότι ανακυκλώνουν την εικόνα του ντετερμινιστή Μαρξ. Δυστυχώς, παραπέμπουν σχεδόν αποκλειστικά στην εισαγωγή της Κριτικής της πολιτικής οικονομίας, στην λεγόμενη εισαγωγή του 1859. Εκεί ο Μαρξ φαίνεται να διαχωρίζει τις οικονομικές σχέσεις από τις πολιτικές (βάση/εποικοδόμημα) και να θεωρεί ότι οι όποιες αλλαγές στις δυνάμεις παραγωγής θα οδηγήσουν σε αλλαγές στις σχέσεις παραγωγής. Σε συνδυασμό με τις απόψεις του Ένγκελς στη Διαλεκτική της Φύσης ότι η διαλεκτική ακολουθεί νόμους όμοιους με τις φυσικές επιστήμες, βγάζουν το συμπέρασμα ότι η ιστορική εξέλιξη για τους Μαρξ-΄Ενγκελς μπορεί να προβλεφθεί.
Εμείς από τη μεριά μας τονίζουμε τα εξής: Πρώτον, οι παραγωγικές σχέσεις δε διαχωρίζονται πλήρως από τις παραγωγικές δυνάμεις. Αντίθετα, η βάση διαμεσολαβείται από το εποικοδόμημα. Το πολιτικό και το οικονομικό είναι εκφράσεις της ίδιας σχέσης, του πώς δηλαδή οι άνθρωποι έρχονται σε επαφή αναμεταξύ τους και με τη φύση προκειμένου να ικανοποιήσουν τις βασικές ανάγκες τους, δηλαδή της εργασίας. Για την κριτική θεωρία την οποία ακολουθούμε, σαφώς πιο σημαντική είναι η εισαγωγή των Grundrisse, η λεγόμενη εισαγωγή του 1857.
Τρίτον, κατηγορούν τον Μαρξ ότι προσπάθησε να προβλέψει το μέλλον και έπεσε έξω με αποτέλεσμα όλη η μέθοδός του να θεωρείται ανάξια μελέτης. Παρόλο που υπάρχουν σημεία στα άπαντα των Μαρξ- Ένγκελς που φαίνεται να επιβεβαιώνουν την κατηγορία αυτή, η συγκεκριμένη ερμηνεία δεν έχει βάση. Αντίθετα υπάρχουν τουλάχιστον 5-6 σημεία στα άπαντά του στα οποία ξεκάθαρα δηλώνει άγνοια για τις μελλοντικές εξελίξεις. Χαρακτηριστικότερο είναι αυτό της συνέντευξής του (05/01/1879) στην οποία λέει ότι «κανένας σοσιαλιστής δεν χρειάζεται να προβλέψει ότι θα γίνει μια αιματηρή επανάσταση στη Ρωσία, Γερμανία, Αυστρία, ή στην Ιταλία [...] Η Γαλλική επανάσταση ίσως επαναληφθεί». Ο Μαρξ ήταν υπεραισιόδοξος για μια ενδεχόμενη αφύπνιση των εργατικών μαζών και τίποτα παραπάνω.
Τέλος, η κατηγορία ότι το όραμα του Μαρξ για την κομμουνιστική κοινωνία είναι ουτοπικό και για αυτό πρέπει να τον απορρίψουμε ως φιλόσοφο είναι εντελώς αβάσιμη για τον απλούστατο λόγο ότι οι Μαρξ-Ένγκελς δεν είχαν κανένα απολύτως συγκεκριμένο όραμα για το μέλλον! Ζήτημα να υπάρχουν 12-14 σελίδες διάσπαρτες στις 25 χιλιάδες σελίδες των απάντων τους, οι οποίες να αναλύουν το πώς θα είναι η μελλοντική κομμουνιστική κοινωνία! Δυστυχώς, ελάχιστοι έχουν μελετήσει τη θεωρία της διαλεκτικής των Μαρξ-Ένγκελς.
Λαμβάνοντας υπόψη την κρίση του 2008 και τις δραματικές αλλαγές που γνώρισαν οι δυτικές κοινωνίες, για τη δική μας ανάγνωση, η κριτική των Μαρξ και Ένγκελς επαναφέρει με ένταση ένα κεντρικό ερώτημα: μπορούμε να βασίζουμε τις ελπίδες μας για τον εκδημοκρατισμό του βίου μας στη λογική του «ο χρόνος είναι χρήμα», του ανταγωνισμού, της συνεχούς και αέναης συσσώρευσης κέρδους και της πολύωρης και εντατικής εργασίας, όπως θέλει να πιστεύει η κυρίαρχη πολιτική άποψη;
*Tο άρθρο γράφτηκε μαζί με τον μεταδιδακτορικό υπότροφο του πανεπιστημίου της Βρέμης Γιώργο Μωραΐτη