Ένα από τα ιδιαιτέρως χαρακτηριστικά γνωρίσματα του τοπίου της Kύθνου, των Κυκλάδων και γενικότερα των νησιών του Αιγαίου είναι οι εντυπωσιακοί δαντελένιοι σχηματισμοί της ημιορεινής γης, οι λεγόμενες πεζούλες, (αιμασίες, λουρίδες).
Πρόκειται για το άγριας ομορφιάς δημιούργημα του ανθρώπινου αγώνα, προκειμένου να δαμάσει τις δυνάμεις της φύσης, να μετατρέψει τις άγονες πλαγιές σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις και να εξασφαλίσει την τροφή του.
Είναι αληθινά έργα τέχνης αρμονικά δεμένα με το περιβάλλον, σε σημείο που να φαντάζουν ως αποτέλεσμα μιας φυσικής διεργασίας και όχι της επέμβασης του ανθρώπου και δικαιολογημένα ο μεγάλος μας ποιητής Γιώργος Σεφέρης τις ονόμασε ρυτίδες γης.
Τα θαυμαστά αυτά έργα απαίτησαν χειρωνακτική εργασία αιώνων, γι' αυτό οι πεζούλες ονομάζονται και αιμασιές, από το πολύ αίμα που χύθηκε για την κατασκευή τους. Δεν είναι τυχαίο ό,τι κι ο Μανώλης Γλέζος σ' ένα εξαιρετικό βιβλίο του αναφέρεται στον Κυκλαδικό πολιτισμό ως τον πολιτισμό της πέτρας, με τίπλο Η συνείδηση της πετραίας γης. (Τυπωθείτω, Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα 1997)
Οι πεζούλες συγκρατούν το νερό της βροχής επιτελώντας ένα διπλό καθήκον. Αφ' ενός δεν αφήνουν το γόνιμο έδαφος να διαβρωθεί και να παρασυρθεί προς τη θάλασσα και αφ' ετέρου συγκρατούν το πολύτιμο νερό που αργότερα θα καταλήξει σε χειμάρρους, αφού πρώτα έχει ποτίσει πολύ καλά το έδαφος και φυσικά τροφοδοτήσει τον υδροφόρο ορίζοντα .
Στις πεζούλες ή αναβαθμίδες αυτές, οι νησιώτες καλλιεργούσαν σχεδόν τα πάντα. Κηπευτικά, σιτάρι, κριθάρι, όσπρια, αλλού ελιές, αμπέλια και συκιές, ακόμα και αμυγδαλιές. Τα ξηρικά ντοματάκια Σαντορίνης, οι άνυδρες μελιτζάνες, το ξυλάγγουρο, τα πράσινα φασολάκια αποτελούν μερικά από τα πιο γνωστά προϊόντα των νησιών από τις άνυδρες καλλιέργειες.
Ο τρόπος κατασκευής τους βασίστηκε στις ξερολιθιές.
Ξερολιθιές είναι οι πέτρινοι τοίχοι αντιστήριξης που κρατάνε τις πεζούλες στα νησιά συγκροτώντας τα οριζόντια καλλιεργήσιμα επίπεδα-χωράφια, αλλά και από ξερολιθιά φτιάχνονται οι μάντρες και οι φράχτες που χωρίζουν ιδιοκτησίες, ξερολιθιές ορίζουν τα καλντερίμια και τα μονοπάτια, από ξερολιθιά κατασκευάζονται οι στάβλοι, οι περιστερώνες, τα πατητήρια και άλλα κτίσματα της υπαίθρου.
Από πλευράς κατασκευής, κτίζονται μόνο με πέτρα, χωρίς κανένα συνδετικό υλικό -όπως τσιμέντο ή λάσπη- να τις ενώνει και γι' αυτό τον λόγο χρειάζεται μεγάλη τέχνη για να φτιαχτούν σωστά και να μην καταρρεύσουν. Δημιουργούν ασύμμετρα γεωμετρικά σχήματα, επιβάλλουν τη δική τους αρχιτεκτονική τοπίου, στρίβουν, ανηφορίζουν ακολουθώντας το ανάγλυφο του εδάφους.
Οι ξερολιθιές δημιουργούν μέσα στα κενά, ανάμεσα από τις πέτρες ένα περιβάλλον ειδικής χλωρίδας και πανίδας. Διάφορα είδη σαύρας, φίδια και σαλιγκάρια ζουν ανάμεσά τους, ενώ στις σχισμές περνούν στη χειμερία νάρκη πολλά έντομα όπως οι γνωστές μας πασχαλίτσες. Εκεί συντελούνται και τα διάφορα στάδια μεταμόρφωσης της πεταλούδας, οι αράχνες βρίσκουν την τροφή τους και στις μεγάλες κοιλότητες μπορεί να βρούμε σκαντζόχοιρους, τρωκτικά ακόμα και πουλιά. Ένας ολόκληρος βιότοπος συντηρείται ανάμεσα στις πέτρες, προστατεύεται εκεί από τον καυτό καλοκαιρινό ήλιο και συνεργάζεται με τις καλλιέργειες των πεζουλών δίνοντας προστασία στα φυτά από αρρώστιες και παράσιτα!
Όσο οι πεζούλες καλλιεργούντο -μέχρι τις δεκαετίες του '60 και του '7ο του 20ού αιώνα- η αποκατάσταση της ξερολιθιάς αντιστήριξης αποτελούσε μέρος της ετήσιας ρουτίνας των αγροτών. Δυστυχώς, όσο περνούν τα χρόνια με την απομάκρυνση των νησιωτών από τον πρωτογενή τομέα και την εγκατάλειψη των παλιών καλλιεργειών (κριθάρι-στάρι) οι ξερολιθιές καταρρέουν.
Σήμερα, η ξερολιθιά - η παραδοσιακή τεχνική κατασκευής τοιχώματος από πέτρα - εγκαταλείπεται. Το να μην αφήσουμε να χαθούν αυτά τα μικρά αρχιτεκτονικά «θαύματα» δεν είναι μόνο ζωτικό για την ταυτότητα των νησιών μας, αλλά αποτελεί μέγιστο θέμα πολιτισμού. Απ' ότι φαίνεται οι μόνες καλλιέργειες που μπορούν να αντιμετωπίσουν τον ανταγωνισμό είναι η αμπελοκαλλιέργεια και ίσως μόνο τότε θα υπάρξει λόγος να συντηρηθούν, γιατί δεν έχει νόημα -ούτε είναι οικονομικό εφικτό- να συντηρηθούν μόνο για αισθητικούς λόγους χωρίς να έχουν καμία πλέον λειτουργικότητα.
Ένα από τα χαρακτηριστικά της ξερολιθιάς της Κύθνου (και της Άνδρου) είναι ότι δεν κατασκευάζεται κτίζοντας μόνο οριζοντίως τις πέτρες. Προκειμένου να εξοικονομηθούν οι πέτρες -που μαζεύονται από το χωράφι, καθαρίζοντάς το έτσι- γίνεται ένας σοφός συνδυασμός. Σε διαστήματα ανάμεσα στις οριζόντιες πέτρες με διάφορους συνδυασμούς στήνονται πελώριες όρθιες σχιστόπλακες, τα στήματα (Παναγίες στην Κύθνο). Έτσι δημιουργούνται φράκτες που μετατρέπονται σε σύμβολα πρωτόγονα ή σε γλυπτά σύγχρονης τέχνης.
Δείτε περισσότερα στη σελίδα του greekgastronomyguide.gr