Ο 21ος αιώνας άρχισε με την προοπτική της φιλελεύθερης ουτοπίας. Αυτή είναι κατά κύριο λόγο διεθνιστική και συνδυάζεται με την παγκοσμίωση. Αποτελεί ένα ιδιότροπο παιγνίδι της ιστορίας το ότι η προώθηση της φιλελεύθερης παγκοσμίωσης, με ταυτόχρονη υποβάθμιση της σημασίας του έθνους και των κρατών, ήταν το πρώτο εγχείρημα που ανέλαβαν οι φιλελεύθεροι μετά την ήττα του κομμουνιστικού διεθνισμού, τον οποίο πολέμησαν μανιωδώς.
Κάθε ουτοπία όμως, από όπου και αν προέρχεται, δεν αργεί να καταλήξει δυστοπία, επειδή είναι ένα κλειστό σύστημα που δεν αφήνει περιθώρια για διάλογο και αμφισβήτηση. Ως αποτέλεσμα της αναπόφευκτης κρίσης του φιλελεύθερου διεθνισμού, η οποία αισθητοποιήθηκε εμφατικά με το Brexit και την εκλογή Τραμπ, άρχισε δειλά να ανοίγει η δημόσια συζήτηση περί πατριωτισμού. Μια έννοια που είχε κακοπάθει στο παρελθόν στην Ελλάδα, τόσο από την αριστερά όσο και από τη δεξιά. Ο πατριωτισμός - ως αίσθημα άδολης αγάπης για την πατρίδα που δεν εμπεριέχει καμιά αρνητική αξιολόγηση για τις πατρίδες των άλλων - δεν αποτελεί πολιτικό πρόγραμμα από μόνος του. Και φυσικά μπορεί να συνδυαστεί με τον φιλελευθερισμό, στην προοπτική ενός πραγματιστικού φιλελευθερισμού, ο οποίος εδράζεται στην ιστορική πραγματικότητα και δεν αρκείται σε υψιπετείς ανιστόρητες αναζητήσεις.
Θεωρώ ότι η ελλαδική κοινωνία θα ωφεληθεί από την προοπτική ενός πραγματιστικού φιλελευθερισμού, ο οποίος λαμβάνει υπόψη την ελληνική ιδιαιτερότητα και έχει πατριωτική διάσταση. Οι ελλαδικές συνθήκες, αρνητικές και θετικές, δεν μπορούν να παραβλεφθούν στο δρόμο ανασυγκρότησης του κράτους, αφού επιτελούν συγκεκριμένες κοινωνικές λειτουργίες και δημιουργούν έμπρακτα αποτελέσματα. Όσο και αν ακούγεται περίεργο, ό,τι μοιάζει, ή και είναι, παράλογο, έχει λόγους που υφίσταται. Η παραδοχή αυτή δεν συνεπάγεται συμφιλίωση με τα κακώς κείμενα της ελλαδικής πραγματικότητας, αλλά δεν είναι δυνατόν να γίνεται ανιστόρητη πολιτική. Ο δρόμος του τι πρέπει να γίνει περνά μέσα από τη μελέτη και την άριστη γνώση του τι και γιατί συμβαίνει.
Αν ο φιλελευθερισμός αντιστοιχεί στη διαμόρφωση των αναγκαίων όρων για την ατομική αυτοπραγμάτωση και την εκδίπλωση των ικανοτήτων του ατόμου, ο πατριωτισμός αντιστοιχεί στην ανάγκη να υπηρετηθεί η συλλογικότητά μας. Αν ο πραγματισμός είναι το πεδίο που μπορεί να συναντηθεί η κεντροδεξιά, το κέντρο και μέρος της φιλοευρωπαϊκής κεντροαριστεράς, ο πατριωτισμός καλείται να νοηματοδοτήσει τον πραγματισμό με αξίες, να αναδείξει την ηθική του διάσταση, η οποία δεν μπορεί να απουσιάζει από καμιά σύγχρονη πολιτική θεώρηση.
Ο διάλογος με την ελληνική παράδοση και την ελληνικότητα, η παραδοχή και η προσπάθεια άμβλυνσης των δυσάρεστων όψεων της νεωτερικότητας, η απόπειρα ηθικής νοηματοδότησης της ελεύθερης οικονομίας, δύνανται να συνεισφέρουν στις ζυμώσεις που ήδη λαμβάνουν χώρα μέσα στην κοινωνία μας. Η αποδοχή ενός ρηχού, απροϋπόθετου φιλελευθερισμού, ως γενικής συνταγής, δεν μπορεί να προσφέρει και να συνεγείρει μεγάλα κοινωνικά σώματα. Αντίθετα, τα αποξενώνει. Η προϊούσα συντηρητικοποίηση της ελλαδικής κοινωνίας, όπως αποτυπώνεται σε όλες τις έρευνες, δείχνει ότι ο πατριωτισμός μπορεί να καταστεί ο κρίσιμος ενοποιητικός παράγοντας του πολιτικού χώρου από την κεντροδεξιά έως την φιλοευρωπαϊκή κεντροαριστερά.
Πατριώτης είναι εκείνος που δίνει το κάτι παραπάνω, σε κάθε τομέα της ζωής, δίχως να αναρωτιέται για την ανταποδοτικότητα των πράξεών του.
Όμως, ο πατριωτισμός στον 21ο αιώνα οφείλει να ανανεωθεί και να εμπλουτισθεί. Το περιεχόμενό του δεν μπορεί να περιλαμβάνει οποιαδήποτε όψη σωβινισμού. Δεν μπορεί να εξαντλείται σε τυπολατρική μίμηση παραδόσεων. Δεν μπορεί να γεννά μίσος. Δεν μπορεί να περιορίζεται σε κορώνες επανατοποθέτησης της ευρωπαϊκής μας πορείας -κάθε φορά που κάτι δεν μας αρέσει. Δεν μπορεί από την άλλη να επιδιώκεται η αυτοαναίρεσή του, με την αναζήτηση μιας δανεικής ευρωπαϊκής ταυτότητας.
Ο σύγχρονος πατριωτισμός, επιπλέον της ελληνικότητας, υπηρετείται και εκφράζεται από την κοινωνική πλειοψηφία που θεωρεί τη σκληρή δουλειά μέσο ατομικής και συλλογικής προκοπής, που δεν εγκαταλείπει τους κοινωνικά αδύναμους, που σέβεται την θρησκευτικότητα όσο εκείνη σέβεται τον ανθρωπισμό, που απεχθάνεται τον λαϊκισμό και τον ελιτισμό, που εμπνέεται από την ιδέα του έθνους και την ιστορία του, που υπακούει στους νόμους, που καθοδηγείται από το ιδανικό μιας φιλελεύθερης και δημοκρατικής συντεταγμένης πολιτείας.
Η υπέρβαση της κρίσης φρονώ ότι μπορεί να επιτευχθεί εάν εκλάβουμε εαυτούς πρώτα ως πατριώτες και μετά ως πολίτες. Αυτό δεν σημαίνει απάρνηση των δικαιωμάτων μας. Δεν σημαίνει όμως και κατάχρησή τους, όπως συνέβη τα τελευταία χρόνια με τα κινήματα τύπου «Δεν πληρώνω». Δεν σημαίνει πάλι ούτε εμμονή στην ανταποδοτικότητα του κράτους μέσα σε συνθήκες πολέμου επιβίωσης.
Πατριώτης είναι εκείνος που δίνει το κάτι παραπάνω, σε κάθε τομέα της ζωής, δίχως να αναρωτιέται για την ανταποδοτικότητα των πράξεών του. Ο νοσηλευτής και ο ιατρός που σώζουν ζωές εκτός ωραρίου δίχως να λαμβάνουν υπερωρίες, ο αστυνομικός και ο πυροσβέστης που κινούνται με επικίνδυνα οχήματα, ο νοικοκύρης που εξακολουθεί να στηρίζει το κράτος πληρώνοντας με θυσίες τις υποχρεώσεις του για να μην καταρρεύσουν τα πάντα. Και δεν είναι πατριώτης ο εργαζόμενος στην καθαριότητα που κοιτάζει μόνο τη βόλεψή του, ούτε ο εκπαιδευτικός που αρνείται να προσφέρει δύο ώρες περισσότερες την εβδομάδα δίχως αμοιβή, ούτε ο ασυνεπής που απαιτεί κάθε είδους παροχές.
Παρότι έχει χυθεί πολλή μελάνη για την περιβόητη κοινωνία πολιτών, αυτή αφορά κοινωνίες σε ομαλότητα. Στην παρούσα Ελλάδα χρειαζόμαστε πατριώτες πρώτα και μετά πολίτες. Και πρωτίστως πολιτικές ηγεσίες που θα καλλιεργήσουν και θα αναδείξουν τον πατριωτισμό, δίχως να τον φοβούνται.