Αφού οι αρχαιολογικοί χώροι χαρακτηρίζονται ως υποκατηγορία μουσείων («υπέρ» κατά τη γνώμη μου) και οι δυο αυτοί χώροι φιλοξενούν αρχαίους ελληνικούς θησαυρούς, η συζήτηση δεν μπορεί παρά να έχει ενδιαφέρον. Φυσικά, ως προς την αντιμετώπιση σήμερα, δεν υπάρχει σύγκριση όταν μια φωτιά ξεσπάει σε ένα θωρακισμένο μουσείο που περιβάλλεται από προστατευτική τάφρο και βρίσκεται κοντά σε αστικό κέντρο, με την περίπτωση ενός αρχαίου οικισμού στην ελληνική ύπαιθρο.
Η φωτιά στις Μυκήνες
Στα τέλη Αυγούστου του 2020 μια φωτιά ξέσπασε κοντά στον αρχαιολογικό χώρο των Μυκηνών. Ένα μήνα νωρίτερα, καθ’ οδόν για το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, είχα επισκεφτεί τις αρχαίες Μυκήνες και φωτογράφισα μέσα και γύρω από τον εντυπωσιακό αυτό χώρο. Στο άκουσμα της φωτιάς αρνούμουν να σκεφτώ ότι μπορεί να πρόκειται για κάτι ανεπανόρθωτο, με τις εικόνες από την επίσκεψή μου να παραμένουν ζωντανές. Ανέτρεξα στο φάκελο που είχα αποθηκεύσει τις φωτογραφίες. Τις συνέκρινα με τα δημοσιεύματα. Το ”πριν” και το ”μετά” δεν μπορεί παρά να προκαλεί λύπη.
Βρήκα όμως τα κείμενα πολλών ιστοσελίδων ανακριβή και ασυμβίβαστα με την πραγματικότητα του ″πριν” όταν περιέγραφαν το χώρο ως εγκαταλειμμένο. Ομολογώ ότι κατά την επίσκεψή μου δεν διαπίστωσα εικόνα εγκατάλειψης. Οι εντυπώσεις μου ήταν θετικές, κάτι που άλλωστε αποτυπώνεται και στις πολυάριθμες φωτογραφίες που αχόρταγα κατέγραψα με τον φωτογραφικό μου φακό. Φυσικά δεν ήμουν σε θέση να εκτιμήσω, κατά πόσο υπήρχαν άμεσα διαθέσιμα μέτρα πυρόσβεσης και αν υπάρχει σύνδεση με το δίκτυο υδροδότησης. Με αφορμή τη φωτιά έμαθα ότι το δεύτερο αποτελεί σοβαρή έλλειψη. Επιπλέον δεν γνωρίζω αν υπάρχει αντίστοιχη πρόβλεψη και για άλλους σπουδαίους αρχαιολογικούς χώρους στην Ελλάδα.
Από μια πρόχειρη έρευνα που έκανα πληροφορήθηκα ότι κατά την αρχαιότητα υπήρχε «μια φυσική πηγή νερού σε μικρή απόσταση, 360μ. ανατολικά των Μυκηνών, στις υπώρειες του λόφου του Προφήτη Ηλία». Άγνωστο αν αυτή ή και κάποιες άλλες πηγές παραμένουν ‘ζωντανές’ και αυτό γιατί, από ότι φαίνεται, «η Αργολίδα αντιμετωπίζει πλέον οξύτατο πρόβλημα λειψυδρίας, καθώς οι πηγές της στερεύουν».
Θα χρειαζόταν ίσως μια σύγχρονη υδρογεωλογική και οικονομοτεχνική μελέτη με νέες γεωτρήσεις ώστε να αξιολογηθούν όλες οι πιθανές πηγές νερού, η χαράδρα των Μυκηνών, τα ποτάμια Ερασίνος, Χάραδρος και Ίναχος (μάλλον χείμαρροι σήμερα) προκειμένου να διαπιστωθεί αν υπάρχουν διαθέσιμες ποσότητες, ανά πάσα στιγμή ικανές να τροφοδοτούν ένα τοπικό δίκτυο παράλληλα με το δίκτυο υδροδότησης του νομού. Τόσο το κόστος όσο και το ανάγλυφο της περιοχής θα πρέπει να συνεκτιμηθούν.
Η εικόνα στα τέλη Ιουλίου 2020
Η αίσθηση του χώρου είναι μοναδική. Πλησιάζοντας νοιώθεις να κατακλύζεσαι από δέος αντικρύζοντας τα καλοσχηματισμένα απομεινάρια της αρχαίας ακρόπολης, ένα με το βράχο! Παρά την επιβλητική της αρχιτεκτονική και τα ‘κυκλώπεια’ τείχη που την περιβάλουν, από μακριά τη νοιώθεις ανάλαφρη σε απόλυτη συμφωνία με το Μεσογειακό τοπίο μέσα από το οποίο αναδύεται και μοιάζει να ακουμπάει στον μπλε ουρανό.
Ανηφορίζοντας το λόφο προς τη Μυκηναϊκή πολιτεία περνάς μέσα από τη μεγαλοπρεπή πύλη των λεόντων. Ο Έλγιν είχε βάλει και αυτή στο μάτι αλλά δεν κατάφερε να την αρπάξει. Οι περιγραφές του Alastair Sooke στο εκπληκτικό βίντεο του BBC (‘Treasures of Ancient Greece’) για τις Μυκήνες, παρομοιάζουν την είσοδο στον αρχαιολογικό χώρο με σκηνή από τον ″Αρχοντα των δαχτυλιδιών”!
Κάτω από τον καυτό ήλιο, και παρά την πανδημία, οι επισκέπτες ακολουθούν το μονοπάτι προς το λόφο. Οι γονείς σταματούν σε πολλά σημεία της διαδρομής και διαβάζουν με τα παιδιά τους τις κατατοπιστικές περιγραφές πάνω στις ειδικές προθήκες.
Φτάνοντας στην κορυφή εισπράττεις ένα αίσθημα υπεροχής, σαν αυτό που μάλλον διακατείχε τους ηγεμόνες που ίδρυσαν το βασίλειό τους εκεί. Το μάτι αχόρταγο σκανάρει τον ορίζοντα διακρίνοντας όλες τις λεπτομέρειες: τα δώρα της φύσης που απολάμβαναν οι Μυκηναίοι, την εύφορη πεδιάδα που τροφοδοτούσε το βασίλειό τους, το προνόμιο να ελέγχουν τις κινήσεις κάθε επίδοξου εισβολέα που τολμούσε να ξεμυτίσει από μακριά.
Ζώνες γης με ελιές που λούζονται κάτω από τον παχύ ήλιο στον απλωμένο κυματιστό κάμπο μας ξαναγυρίζουν στην πιο εικαστική εκδοχή του τοπίου .. λες και οι πίνακες του van Gogh πήραν τους δρόμους και τα βουνά .. για να ξεμουδιάσουν από τα μουσεία.
Ένας μεγάλος πολιτισμός άνθισε εδώ, με τους Μυκηναίους να αναπτύσσουν δίκτυα συναλλαγών με άλλες χώρες της Μεσογείου ασκώντας πάνω από 100 επαγγέλματα και ειδικότητες. Τα πλούσια ευρήματα, οι τοιχογραφίες, τα κοσμήματα, αγάλματα και οικιστικά συγκροτήματα, μέσα και έξω από την ακρόπολη των Μυκηνών, όσα δεν λεηλατήθηκαν, αποκαλύπτουν τον τρόπο ζωής και το μεγαλείο των Μυκηναίων. Ο Ερρίκος Σλήμαν συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό σε αυτό.
Η «Ιλιάδα», του Ομήρου, μιλάει για τους ηγεμόνες των Μυκηνών που έζησαν εδώ, τον οίκο των Ατρειδών, τους γιούς του Ατρέα, βασιλιά Αγαμέμνονα αρχηγό της τρωικής εκστρατείας, και τον αδερφό του Μενέλαο. Ο μύθος θέλει την απόκτηση και τη διαδοχή στην εξουσία να γίνονται αφορμή για συζυγοκτονίες, μοιχείες, μητροκτονίες, κατάρες, θυσίες, πολέμους, λάφυρα και μπόλικο χρυσάφι υπογραμμίζοντας το ρόλο των γυναικών. Ο τόπος αυτός υπήρξε «το θέατρο των δυνατότερων παθών που συγκλόνισαν τον Οίκο των Ατρειδών και ενέπνευσαν τους κλασικούς δραματουργούς».
Βίος και πολιτεία λοιπόν στο πιο πλούσιο παλάτι των Μυκηνών της ύστερης εποχής του χαλκού.
Το ενδιαφέρον Ελληνικών ιδρυμάτων για τις Μυκήνες και άλλες Ελληνικές αρχαιότητες
Μια ενδιαφέρουσα μελέτη με τον τίτλο ‘Μυκήνες’ που υπογράφει η αρχαιολόγος Άλκηστις Παπαδημητρίου εκδόθηκε το 2015 από το Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Λάτση στο πλαίσιο μιας σειράς λευκωμάτων υπό τον τίτλο «Ο Κύκλος των Μουσείων». Το γεγονός παραπέμπει στο ενδιαφέρον του συγκεκριμένου Ιδρύματος για την αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή. Ο ρομαντισμός μου με ωθεί να σκεφτώ πιθανές βιώσιμες λύσεις πέρα από τις πρόσκαιρες υποσχέσεις κυβερνητικών στελεχών. Φυσικά είναι άλλο να χρηματοδοτείς την έκδοση ενός λευκώματος και άλλο να στηρίζεις έργα υποδομής σε ένα χώρο που βρίσκεται στη δικαιοδοσία του κράτους. Επίσης οι προτεραιότητες και οι προϋπολογισμοί του κάθε οργανισμού είναι αποκλειστικά δική τους υπόθεση.
Διάβαζα επίσης μόλις πρόσφατα για μια σύμβαση δωρεάς μεταξύ του ελληνικού δημοσίου και του ιδρύματος ‘Σταύρος Νιάρχος’ προκειμένου να αναβαθμιστεί το αρχαιολογικό μουσείο Σπάρτης. Στην περίπτωση αυτή, ο διεθνούς φήμης αρχιτέκτονας Ρέντσο Πιάνο θα αναλάβει να εκπονήσει αρχιτεκτονική μελέτη για την ‘εικονική σύζευξη του κήπου του αρχαιολογικού μουσείου με την κεντρική πλατεία του δημαρχείου’.
Πιθανόν να υπάρχουν πολλές ακόμη πρωτοβουλίες δωρητών σε όλη την Ελλάδα.
Η φωτιά στο Getty Center στην Καλιφόρνια
Στα τέλη του Οκτωβρίου 2019 η φωτιά που ξέσπασε κοντά στο Los Angeles πλησίασε απειλητικά το Κέντρo Γκετί (Getty Center). Στο εκεί μουσείο φυλάσσονται οι συλλογές του ιδρυτή του J.Paul Getty, μεγιστάνα των πετρελαίων, με έργα Rembrandt, Tintoretto, Monet αλλά και μια πλούσια αρχαιοελληνική συλλογή.
Η φωτιά, που είναι πλέον γνωστή ως ‘the Getty Fire’, προκλήθηκε όταν ένα κλαδί ευκαλύπτου έσπασε από δυνατό αέρα και έπεσε πάνω σε ηλεκτροφόρα σύρματα. Περιορίστηκε, αφού πρώτα έκαψε 7000 στρέμματα και ανάγκασε χιλιάδες ανθρώπους να εκκενώσουν τα σπίτια τους. Ελικόπτερα και 1000 πυροσβέστες έσπευσαν να σβήσουν τις φλόγες. Εντούτοις η φωτιά μόλις που άγγιξε το μουσείο. Το Κέντρο Getty, είναι σχεδιασμένο από τον Richard Meier, με τις πιο αυστηρές προδιαγραφές ασφάλειας, με πυκνούς τοίχους από ανθεκτικό στη φλόγα υλικό, αυτόματες πόρτες πυροπροστασίας και σύστημα πίεσης καπνού, προκειμένου να προφυλάσσει συλλογές και αρχαιότητες. Ακόμα κι αν η φωτιά φτάσει στο μουσείο, δεν υπάρχει σχέδιο εκκένωσης της συλλογής. Σε αυτή την περίπτωση 3,7 εκατομμύρια λίτρων νερού, από μια δεξαμενή διοχετεύονται σε ένα προστατευτικό χαντάκι περιμετρικά του χώρου. Υπάρχει επίσης διαμορφωμένος χώρος για να μπορούν να στρίβουν τα αυτοκίνητα της πυροσβεστικής. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά άρθρου «στις εκεί συλλογές αρχαίων ελληνικών γλυπτών, με την επισήμανση ότι πρόκεινται για τις καλύτερα προστατευμένες συλλογές στον κόσμο» .. χάρη στις τεράστιες οικονομικές δυνατότητες του Getty Trust, αξίας 10 δισεκατομμυρίων δολαρίων που χρηματοδοτεί το μουσείο.
Ιδέες από το μουσείο Γκετί
Αξίζει να σημειωθεί ότι το Κέντρο συντήρησης έργων τέχνης και αρχαιοτήτων του Γκετί (‘The Getty Conservation Institute’) χρηματοδοτεί ειδικά προγράμματα για τη διασφάλιση της πολιτιστικής κληρονομιάς σε όλο τον κόσμο. Το Ινστιτούτο εξυπηρετεί την κοινότητα της συντήρησης μέσω της επιστημονικής έρευνας, της εκπαίδευσης, έργων πεδίου και διάδοσης των πληροφοριών. Χαρακτηριστικό (τρέχον) παράδειγμα είναι η συντήρηση και η διαχείριση του τάφου του Τουταγχαμών σε συνεργασία με το Ανώτατο Συμβούλιο Αρχαιοτήτων της Αιγύπτου. Γιατί όχι κάτι αντίστοιχο για τον αρχαιολογικό χώρο των Μυκηνών (μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO), σε συνεργασία με την ελληνική εφορεία αρχαιοτήτων; Η Ελλάδα έχει καλλιεργήσει ένα δίαυλο επικοινωνίας με το μουσείο Γκετί, μάλιστα διεκδίκησε και πέτυχε την επιστροφή ελληνικών αρχαιοτήτων που βρέθηκαν στην κατοχή του μουσείου έχοντας βγει παράνομα από τη χώρα.
Μια πιο τολμηρή προσέγγιση θα μπορούσε να αφορά στο θέμα της φωτιάς. Στην περίπτωση αυτή κάποια προεργασία θα ήταν χρήσιμη για να διαπιστωθεί αν υπάρχει τρόπος σύζευξης του αρχαιολογικού χώρου των Μυκηνών με μόνιμα αποθέματα νερού ικανά να τροφοδοτήσουν μια τάφρο σαν αυτή του μουσείου Γκετί. Ένας αρχιτέκτονας (π.χ. ο Ρέντσο Πιάνο;), θα μπορούσε να σκεφτεί ίσως μια αναγκαία διακριτική κατασκευή γύρω από το χώρο. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε και την οικονομική στήριξη ενός φιλανθρωπικού ιδρύματος που να επιδείκνυε σχετικό ενδιαφέρον. Μπορεί οι δυνητικοί αυτοί Έλληνες χορηγοί να επικοινωνήσουν και απευθείας για μια συνεργασία με το μουσείο Γκετί, επικαλούμενοι και την εμπειρία του σε θέματα συντήρησης αρχαιοτήτων και θωράκισης από φωτιά.
Μαζί με το θέμα της φωτιάς θα ήταν χρήσιμο να επανεκτιμηθεί και η επισκεψιμότητα των αρχαιολογικών μας χώρων. «Σχεδόν 22 εκατομμύρια τουρίστες ήρθαν στην Ελλάδα το 2014. Ωστόσο, μόλις 134 χιλιάδες από αυτούς επισκέφτηκαν την περίφημη αρχαία πόλη της Ολυμπίας». Κατ’ αναλογία, από τα 33 εκατομμύρια του 2018 (αριθμός ρεκόρ), πόσοι μπορεί να επισκέφτηκαν αρχαιολογικούς χώρους; Η μικρή αύξηση (κατά 12,8%) των εισπράξεων των μουσείων και αρχαιολογικών χώρων κατά το 9μηνο Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου 2018 δεν παραπέμπει σε κάτι θεαματικό.
«Για να γίνει ένας αρχαιολογικός χώρος πιο ελκυστικός, πρέπει να τον αντιμετωπίσουμε ως ζωντανό (κύτταρο), σχετικό και αφηγηματικό. Πρέπει να τον απο-αναισθητοποιήσουμε» αλλάζοντας την οπτική του κοινού. Η Καππαδοκία στην Τουρκία και η κοιλάδα των βασιλέων στην Αίγυπτο κέρδισαν ένα τέτοιο στοίχημα προσφέροντας εμπειρία ζωής στους επισκέπτες. Μπορεί μια επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο να δημιουργεί ψυχική ανάταση σε ‘ψαγμένους’ και φωτισμένους πολίτες του κόσμου (sage travellers), εντούτοις απέχει από τη μαζική προσέλκυση του κοινού, που θα ενίσχυε σημαντικά τα έσοδα και τις αναγκαίες επενδύσεις. Αν αυτό αποτελεί στόχο, τότε απαιτούνται σύγχρονες στρατηγικές marketing. Ο υπερτουρισμός και ο υποτουρισμός είναι αποτέλεσμα κακού σχεδιασμού, κακοδιαχείρισης, και έλλειψης συντονισμού κάποιων προορισμών. Το πρόβλημα σήμερα γίνεται πιο έντονο λόγω της πανδημίας.
Tο να συνδέσει κανείς τις κουκίδες του παρελθόντος με το σήμερα δεν είναι πάντα απλή υπόθεση. Στην περίπτωση της πρόσφατης φωτιάς των Μυκηνών όμως θα μπορούσε να υπάρξει ένα τέτοιο αφήγημα αφού μια μεγάλη φωτιά στα τέλη του 13ου αι. π.Χ. την κατέστρεψε ολοσχερώς. Mια ιστορία, που θα γίνει γνωστή ως «the Mycenae fire», θα ‘μιλάει’, και θα πληροφορεί μέσω των κοινωνικών δικτύων, για τις διαφορές ανάμεσα στον αρχαίο και σύγχρονο κόσμο ως προς τις δυνατότητες των κοινωνιών να προλαμβάνουν τέτοιες καταστροφές.
Όλα αυτά είναι μόνο σκέψεις. Κάποια στιγμή όμως θα πρέπει να βρεθεί ο μηχανισμός που θα σώζει τις ‘Μυκήνες’ και θα προλαμβάνει μελλοντικούς κινδύνους. Αυτή θα ήταν μια ηχηρή απάντηση σε εκείνους που εσκεμμένα, ή μη, διέσυραν τη χώρα με βλαπτικούς χαρακτηρισμούς ή ισχυρίζονται ότι δεν είμαστε σε θέση να προστατεύουμε τις αρχαιότητές μας.