Ανέκαθεν ο άνθρωπος σαγηνευόταν από ιστορίες/μύθους που σχετίζονταν με την εύρεση της πηγής της νεότητας (fountain of youth). Οι μύθος αυτός ανάγεται ήδη από την εποχή του Ηροδότου, τον 5ο αιώνα π.Χ. Ανάλογα με την παραλλαγή, ο μύθος αναφέρει ότι όποιος πιει ή πλυθεί στην εν λόγω κρήνη κερδίζει το εισιτήριο για την αιώνια νεότητα, δηλαδή κατατροπώνει τα γηρατειά και τον θάνατο. Στις μέρες μας, καλώς ή κακώς, ο άνθρωπος έχει αφήσει ανεπιστρεπτί πίσω του την παρηγορητική σφαίρα της μυθοπλασίας που απάλυνε τις υπαρξιακές του αγωνίες, οι οποίες ως γνωστόν τείνουν να κορυφώνονται κατά τη δύση του ανθρώπινου βίου. Ωστόσο, η επιθυμία για την παράταση της νεότητας παρέμεινε άσβεστη και μοιάζει να κατακλύζει κάθε όψη του σύγχρονου γίγνεσθαι από τις διαφημίσεις για αντιγηραντικά καλλυντικά, τη διενέργεια κοσμητικών εγχειρήσεων μέχρι και την προώθηση πολιτικών πρωτοβουλιών με στόχο την “Ενεργό και Υγιή Γήρανση” (Active and Healthy Ageing).
Ιδιαίτερα στην Ευρώπη η «Ενεργός και Υγιής Γήρανση» κερδίζει διαρκώς έδαφος εξαιτίας της ραγδαίας δημογραφικής γήρανσης (ageing population) που συντελείται με την αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων και των πολύ ηλικιωμένων χάρη στο υψηλότερο προσδόκιμο ζωής, ταυτόχρονα με την αύξηση της αναλογίας τους ως προς το σύνολο του πληθυσμού, και ενώ τα ποσοστά των γεννήσεων παραμένουν ισχνά. Από στατιστικής απόψεως, το 2017 σχεδόν το ένα πέμπτο (19%) του πληθυσμού της Ε.Ε. ήταν ηλικίας 65 ετών και άνω, ενώ το ποσοστό των ατόμων ηλικίας 80 ετών και άνω αναμένεται να διπλασιαστεί έως το 2080 και να φθάσει το 13% του συνολικού πληθυσμού (Eurostat Statistics Explained, 2018).
Στόχος της νέας αυτής φιλοσοφίας είναι η αύξηση των υγιών χρόνων του γηράσκοντος ευρωπαϊκού πληθυσμού μέσω της ενεργοποίησης του (activity).
Πιο συγκεκριμένα, η ενεργοποίηση των ηλικιωμένων περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων:
την προώθηση ενός υγιούς τρόπου ζωής που εδράζεται στην υιοθέτηση καλών διατροφικών συνηθειών
την αποφυγή του καπνίσματος
την άσκηση τόσο την σωματική όσο και την πνευματική
την προσφορά στην κοινωνία με κάθε πρόσφορο μέσο π.χ. μέσω της εθελοντικής εργασίας
αλλά και τη χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών που υπόσχονται να βοηθήσουν τους ηλικιωμένους να είναι ανεξάρτητοι για περισσότερο χρονικό διάστημα.
Ενδεικτικά παραδείγματα τέτοιων τεχνολογιών είναι ο σχεδιασμός των λεγόμενων έξυπνων σπιτιών (smart homes) ή η ευρεία χρήση του διαδικτύου που συμβάλλει στην ενημέρωση των ηλικιωμένων, στη διατήρηση των δομημένων κοινωνικών δικτύων και στην ψυχαγωγία τους.
Στην εποχή μας, η οποιαδήποτε μορφή τεχνολογίας είναι κατά βάση φορτισμένη με θετικό πρόσημο και η χρήση της από μέρους των ηλικιωμένων εμφανίζεται σαν μια σανίδα σωτηρίας για αυτόν τον πληθυσμό που συνήθως χαρακτηρίζεται από σημαντικά προβλήματα υγείας, ψυχολογικές μεταπτώσεις και τάσεις αποτράβηξης από την κοινωνική ζωή. Οι πιο αισιόδοξοι υπέρμαχοι της τεχνολογίας είδαν σε αυτήν, αρχικά, μια πρώτης τάξεως ευκαιρία ώστε ο άνθρωπος να δραπετεύσει από το χτυπημένο από τα γηρατειά και τις ασθένειες σώμα του. Ορισμένοι μάλιστα έφτασαν μέχρι το σημείο να κάνουν λόγο για «cyborgs» ή «postbodies», δηλαδή για σώματα που θα ξεπερνούσαν την υλική και συγχρόνως φθαρτή τους υπόσταση κατόπιν του σμιξίματος τους με το μηχανικό κομμάτι, πραγματώνοντας έτσι το αιώνιο όνειρο της αθανασίας. Ως ένα βαθμό αυτό σήμερα έχει επιτεύχθεί με την κατασκευή και προσθήκη τεχνητών μελών, τα οποία εισέρχονται στο ανθρώπινο σώμα για διάφορους λόγους ιατρικής φύσεως, ενώ η δημιουργία και παραγωγή ρομπότ-φροντιστών (robot-carers) υπόσχεται να μιμηθεί πειστικά ή ενίοτε να υποκαταστήσει την ανθρώπινη παρουσία π.χ. κρατώντας παρέα σε ηλικιωμένα μοναχικά άτομα. Στο άμεσο μέλλον τα άλματα της τεχνολογίας ίσως να ξεπερνούν κατά πολύ τις προσδοκίες και το πρωταρχικό σοκ που δημιούργησαν κατά το παρελθόν χολιγουντιανές παραγωγές, φερ′ ειπείν τύπου «Robocop», «Εγώ, το Ρομπότ» και «Ο Άνθρωπος των Δύο Αιώνων».
Στην Ελλάδα, δυστυχώς, η συμμετοχή στην ψηφιακή κοινωνία για όλους ανεξαιρέτως ηλικίας δεν έχει λάβει τη δέουσα προτεραιοποίηση ως θέμα εντός της εγχώριας πολιτικής ατζέντας, ενώ η ψηφιακή αγραμματοσύνη (digital illiteracy) των ελλήνων συνταξιούχων είναι απογοητευτική στερώντας τους μια σειρά από ψηφιακές και όχι μόνο δυνατότητες. Σύμφωνα μάλιστα με σχετικά πρόσφατη έρευνα του ΕΚΚΕ (2017), η συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα είναι η μόνη που παρουσιάζει μείωση στα ήδη χαμηλά ποσοστά χρήσης του διαδικτύου καθώς αντικατοπτρίζουν μόνο 20.3% από 25.2% το 2016. Αυτό οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στην έλλειψη επαρκών ψηφιακών δεξιοτήτων (digital skills), στην ελλιπή γνώση της αγγλικής γλώσσας και στο χαμηλό μορφωτικό επίπεδο της μεγαλύτερης μερίδας των ηλικιωμένων.
Δεδομένων των υφιστάμενων συνθηκών, εγείρεται το ερώτημα αν η τεχνολογία στην περίπτωση των ηλικιωμένων στην Ελλάδα θα μπορούσε να αποτελέσει μεταφορικά την «πηγή της νεότητας τους»; Η απάντηση είναι αρνητική και δεν συνδέεται με το ψηφιακό χάσμα (grey digital divide: αδυναμία χρήσης του διαδικτύου και των ψηφιακών τεχνολογιών) που αποδεδειγμένα χαρακτηρίζει τους περισσότερους έλληνες συνταξιούχους, αλλά με κάτι που ο σύγχρονος δυτικός τρόπος σκέψης παραδόξως λησμόνησε ή συνειδητά κωφεύει να δει. Άραγε τι θα μπορούσε να είναι αυτό;
Κατά την προσωπική μου άποψη, τα λόγια του Αριστοτέλη κρύβουν την απάντηση στον δρόμο για την αναζήτηση της αιώνιας πηγής της νεότητας:
«Ο άνθρωπος είναι ον φύσει κοινωνικό και πολιτικό. Αυτός που μπορεί να ζήσει μακριά απ′ τις ανθρώπινες κοινωνίες είναι θηρίο η θεός».
Με λίγα λόγια, ο άνθρωπος ναι μεν έχει ανάγκη την τεχνολογία γιατί κάνει τη ζωή του πολυπλεύρως πιο εύκολη, αλλά πάνω από όλα έχει ανάγκη την ανθρώπινη επαφή και συναναστροφή. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι τεχνολογικά πιο προηγμένες χώρες από την Ελλάδα (βλέπε Ηνωμένο Βασίλειο) έχουν θεσπίσει πολιτικές καταπολέμησης της μοναξιάς των ηλικιωμένων και της κοινωνικής απομόνωσης. Ως εκ τούτου, η κατά πολλούς «ψηφιακή καθυστέρηση» των ελλήνων ηλικιωμένων θα μπορούσε, ενδεχομένως, να αναγνωστεί ως μια συνειδητή επιλογή-ανάγκη για περισσότερη επικοινωνία με τον συνάνθρωπο. Αυτή η επιλογή-ανάγκη δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να είναι κατακριτέα ή αντικείμενο χλευασμού, αλλά είναι χρήσιμο να ειδωθεί ως πηγή γνήσιας σοφίας και γιατί όχι παράδειγμα προς μίμησης για την εύρεση της αποκαλούμενης «χρυσής τομής», όπως συνήθιζαν να λένε οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, μεταξύ της αλληλεπίδρασης τεχνολογίας και ανθρώπου.
Ενδεικτικές πηγές
Buse, C. (2010). E-scaping the ageing body? Computer technologies and embodiment in later life. Ageing and Society, 30(6), 987-1009. doi:10.1017/S0144686X10000164
ΕΚΚΕ (2017). Tο Διαδίκτυο στην Ελλάδα. World Internet Project, Tελική Έκθεση. https://www.ekke.gr/siemens/WIPreport_%20gr_2017.pdf
Eurostat Statistics Explained (2018). Πληθυσμιακή διάρθρωση και δημογραφική γήρανση. https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Population_structure_and_ageing/el#CE.A4.CE.BF_.CF.80.CE.BF.CF.83.CE.BF.CF.83.CF.84.CF.8C_.CF.84.CF.89.CE.BD_.CE.B7.CE.BB.CE.B9.CE.BA.CE.B9.CF.89.CE.BC.CE.AD.CE.BD.CF.89.CE.BD_.CE.B1.CF.84.CF.8C.CE.BC.CF.89.CE.BD_.CE.B1.CF.85.CE.BE.CE.AC.CE.BD.CE.B5.CF.84.CE.B1.CE.B9_.CF.8C.CE.BB.CE.BF_.CE.BA.CE.B1.CE.B9_.CF.80.CE.B5.CF.81.CE.B9.CF.83.CF.83.CF.8C.CF.84.CE.B5.CF.81.CE.BF
HM Government (2018). A connected society A strategy for tackling loneliness –laying the foundations for change. Department for Digital, Culture, Media and Sport. https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/750909/6.4882_DCMS_Loneliness_Strategy_web_Update.pdf
Turk, V. (2014). Robots Are Caring for Elderly People in Europe. The machine uprising looks a lot less threatening when their main task is to care for old people. Vice. https://www.vice.com/en_us/article/9aka75/robots-are-caring-for-elderly-people-in-europe
Walker, A. (2002). A strategy for active ageing. International Social Security Review, 55, 121-139. doi:10.1111/1468-246X.00118